Μάρτιος του 1821… Οι Έλληνες, γεμάτοι θάρρος και ανδρεία, ορθώνουν το ανάστημά τους ενάντια στον τουρκικό ζυγό που κρατούσε την Ελλάδα υπόδουλη για 400 χρόνια. Η Κρήτη, παρόλο που διαθέτει ελάχιστα όπλα και αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στην επικοινωνία με τον υπόλοιπο ελληνικό χώρο, ετοιμάζεται για τη δική της συμβολή στον Αγώνα δύο μήνες αργότερα. Η εξέγερση των Ελλήνων το Μάρτιο του 1821 γίνεται το «φυτίλι» που ανάβει εκ νέου τη φλόγα της ελευθερίας στις καρδιές των Κρητικών.
Σύμφωνα με τον διδάκτορα Ιστορίας της Παιδείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Γιώργο Καλογεράκη, η Επανάσταση στην Κρήτη ξεκινά από τις περιοχές Σφακίων, Γλυκά Νερά, Λουτρό και Παναγία Θυμιανή. «Οι Σφακιανοί, ανυπότακτοι καθ’όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, (1845-1821), με μια ολοκληρωτική καταστροφή της επαρχίας τους στην Επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 και το φριχτό του τέλος στο Ηράκλειο το 1771, σε τέσσερις συνεδριάσεις , τους μήνες Απρίλιο και Μάιο του 1821 αποφασίζουν την έναρξη της Επανάστασης», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Οι κομβικές ημερομηνίες και η άφιξη του αιγυπτιακού στόλου
Η απόφαση για δράση υλοποιήθηκε στις εξής ημερομηνίες: στις 7 Απριλίου 1821 στα Γλυκά Νερά, στις 15 Απριλίου και 21 Μαΐου 1821 στο Λουτρό, και στις 29 Μαΐου 1821 στην Παναγία Θυμιανή. Η επιλογή της 29ης Μαΐου συνδέεται με την αντίστοιχη ημερομηνία του 1453, όταν η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Κρητικοί αγωνιστές, χωρικοί και μοναχοί βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του αγώνα. Παρά τη βίαιη αντίδραση των Οθωμανών, η αποφασιστικότητα των Κρητικών παραμένει ακλόνητη.
«Η πρώτη μάχη της Επανάστασης στην Κρήτη δίνεται στο χωριό Λούλος Χανίων στις 14 Ιουνίου 1821», αναφέρει ο κ. Καλογεράκης. Μέχρι το Μάιο του 1822, η Κρήτη είχε καταφέρει να ελευθερωθεί πλήρως. Ωστόσο, όταν οι Τούρκοι συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούσαν να καταστείλουν την επανάσταση, ζήτησαν τη βοήθεια του Αιγύπτιου Μωχάμετ Άλι, ο οποίος έστειλε τον γαμπρό του, Χασάν πασά, με ενισχύσεις.
Η άφιξη του αιγυπτιακού στόλου περιγράφεται στο έργο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ως εξής: «Τρίτη, 28 Μαΐου 1822. Ο αιγυπτιακός στόλος φτάνει στη Σούδα με 114 πλοία. Από αυτά, τριάντα (30) ήταν αιγυπτιακά και ογδόντα τέσσερα (84) γαλλικά φορτηγά και μεταγωγικά. Ο στρατός που έφτασε περιλάμβανε 10.000 άντρες (Αλβανούς και Αιγύπτιους μισθοφόρους) και 500 ιππείς, υπό την ηγεσία του Χασάν πασά».
Οι μάχες που διεξάγονταν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ήταν εξαιρετικά σφοδρές, όπως και η καταπίεση που υπέφεραν οι Κρητικοί. Σύμφωνα με τον κ. Καλογεράκη, κατά την περίοδο της Επανάστασης περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού του νησιού έχασε τη ζωή του, ενώ πολλοί μετακινήθηκαν προς την υπόλοιπη Ελλάδα για να γλιτώσουν από τη σκλαβιά.
Παρά τις θυσίες, η Κρήτη δεν ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος μετά την Επανάσταση και συνέχισε να αγωνίζεται για την ελευθερία της με αλλεπάλληλες εξεγέρσεις, όπως το 1833, το 1841, το 1866-69 και το 1895-97. Ο τελικός στόχος, η ένωση με την Ελλάδα, επετεύχθη το 1913, μετά από σχεδόν 60 χρόνια αγώνων.
Η Κρήτη ανέδειξε πολλές ηρωικές μορφές κατά την Επανάσταση, όπως οι Βασίλης Χάλης, Ιωάννης Παπαδογεωργάκης, Παπαδαντρέας, Μουτσογιάννης, Σήφακας, Βαρδουλομανούσος, τα αδέρφια Αναγνώστης, Ανδρέας και Πέτρος Μανουσέλης, Στρατής Δεληγιαννάκης – Μπικοστρατής, Κωστόπουλος, Ιωάννης Δρουλίσκος, Μανόλης Ρουστικιανός, Ρούσος Βουρδουμπάς, Μιχάλης και Δημήτρης Κουρμούλης, Μιχαήλ Κόρακας, Εμμανουήλ Καζάνης, Ξωπατέρας, Γεώργιος Τσουδερός, Πωλογιωργάκης, Αντώνης Μεληδόνης, Ανδρέας Φασούλης, Ιωάννης Χάλης, Γεώργιος Δασκαλάκης – Τσελεπής, παπά Γιάννης Σκορδίλης, Παναγιώτου, Μαυροθαλασσίτης, Βαλέστ, Ιωάννης Μοσχοβίτης, Φραγκιός Καριώτης, Π. Ζερβουδάκης, Α. Πρωτοπαπαδάκης, Σήφης Κωνσταντουδάκης – Σήφακας, Μαυροθαλασσίτης, Γεώργιος Κελαϊδής – Μουργιώτης, Ιάκωβος Κουμής, Γεώργιος Σακόρραφος η Ροδάνθη από την Κριτσά Μεραμβέλλου και ο Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης. Αυτοί οι αγωνιστές ενσαρκώνουν το πνεύμα αντίστασης και τη δίψα για ελευθερία που χαρακτήριζε τους Κρητικούς.
