Ο οικισμός του Ψηλώματος, γνωστός μέχρι το 1963 ως Κριτσοτάδες, βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του δήμου Μετεώρων, στα όρια με το νομό Γρεβενών. Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του οικιστικού ιστού. Η ανέγερσή του συνδέεται με τον κλεφταρματολό Γιάννη Ψείρα που δρούσε κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα στο αρματολίκι των Χασίων. Την ίδια εποχή φαίνεται να κατασκευάστηκε και το δίτοξο «γεφύρι του Ψείρα» που γεφυρώνει τον παραπόταμο του Πηνειού Ίωνα, σε απόσταση 300μ από την έξοδο προς το Ψήλωμα του δρόμου προς Δεσκάτη. Πρόκειται για στοιχεία που περιέχονται σε φυλλάδιο του υπουργείου Πολιτισμού και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Τρικάλων.
Αρχιτεκτονική
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής. Οι βασιλικές επικρατούν μετά το 1700 σε ολόκληρη τη χώρα που βρίσκεται υπό οθωμανική κυριαρχία. O λιθόκτιστος ναός απολήγει ανατολικά σε ημικυκλική κόγχη, ενώ στα νότια και δυτικά, διαθέτει μεταγενέστερη κλειστή στοά. Η κάλυψη του ναού γίνεται με καμάρες, που στηρίζονται σε σφενδόνια στο κεντρικό κλίτος, ενώ στα πλάγια κλίτη διαμορφώνονται τέσσερα φουρνικά, δηλαδή τέσσερις χαμηλοί θόλοι σε κάθε κλίτος που χωρίζονται με τόξα. Πρόκειται για μια πρακτική της λαϊκής αρχιτεκτονικής με ανατολικές επιδράσεις, που είναι χαρακτηριστική της μεταβυζαντινής περιόδου στον Ελλαδικό χώρο. Η στέγη καλύπτεται με λιθόπλακες, ενώ η ξύλινη στέγη της στοάς καλύπτεται με κεραμίδια. Στα νότια του ναού όπου και η κύρια είσοδος εκτείνεται ο αύλειος χώρος του μνημείου. Ο κυρίως ναός διαθέτει μία θύρα στο νότιο τοίχο και μια ακόμη στον δυτικό, η οποία οδηγεί στο προστώο που λειτουργεί και ως νάρθηκας. Η επιγραφή που βρίσκεται επάνω από την δυτική θύρα εισόδου, εσωτερικά, μας πληροφορεί ότι η οικοδόμηση και η τοιχογράφηση του ναού ολοκληρώθηκε το 1791, επί επισκόπου Παϊσίου Β ́, με δαπάνη του Χασιώτη «καπετάνου» κλεφταρματωλού Γιάννη Ψείρα. Ο ναός είναι κηρυγμένο μνημείο σύμφωνα με την ΥΑ ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ32/69669/2109 (ΦΕΚ 143 / Β ́ / 13-3-1984).
Οι τοιχογραφίες
Σύμφωνα με την επιγραφή ιστόρησης, ο κυρίως ναός καθώς και ο νότιος και δυτικός τοίχος του εξωνάρθηκα είναι κατάγραφοι με σύγχρονες της ανέγερσης του ναού τοιχογραφίες καλής τέχνης, έργο του αγιογράφου Μιχαήλ από το χωριό Χιονάδες. Οι καταγόμενοι από τους Χιονιάδες των Ιωαννίνων, στην νότια πλευρά του Γράμμου, είναι ονομαστοί ζωγράφοι με πλούσιο και σημαντικό έργο στις περιοχές της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας. Ο πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού αναπτύσσεται σε ζώνες, όπως συνηθιζόταν την εποχή αυτή, με τις παραστάσεις να απλώνονται στις καμάρες, στις τοξοστοιχίες, στα φουρνικά, ακόμη και στους κίονες και στους ξύλινους ελκυστήρες του ναού. Επάνω από την κατώτερη ζώνη με τα διακοσμητικά θέματα παρατάσσονται μορφές ολόσωμων αγίων, στη συνέχεια άγιοι σε στηθάρια, ενώστις ανώτερες ζώνες και στην καμάρα σκηνές από το Δωδεκάορτο και μαρτύρια αγίων. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος διακόσμησης στους θόλους, με μια μορφή αγίου προσώπου σε προτομή στο κεντρικό μετάλλιο και περιμετρικά σκηνές από τον βίο, τα θαύματά του ή πρόσωπα που σχετίζονται με αυτό την εικονιζόμενη μορφή. Από τις εξωτερικές τοιχογραφίες ξεχωρίζει η επιβλητική παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας που καλύπτει ολόκληρο τον δυτικό τοίχο. Η τέχνη του τοιχογραφικού διακόσμου χαρακτηρίζεται από τον πλούτο των θεμάτων και την πυκνότητα των εικονογραφικών κύκλων, καθώς και από την εκτεταμένη εφαρμογή φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων με ζωηρά χρώματα, που θυμίζουν τη ζωγραφική διακόσμηση αρχοντικών της εποχής στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Στο εσωτερικό διατηρείται αξιόλογο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο με δεσποτικές εικόνες της ίδιας περιόδου.
Οι εργασίες αποκατάστασης του ναού
Από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων κατά τα έτη 2021-2023 υλοποιήθηκαν εργασίες ανάδειξης του ναού και του προστώου, καθώς και αρχιτεκτονική – στατική αποκατάσταση του μνημείου. Βάσει των εγκεκριμένων μελετών, εφαρμόστηκαν ενέματα στις λιθοδομές, αρμολογήθηκαν οι εξωτερικές όψεις με κονιάματα συμβατά με τα παραδοσιακά, στερεώθηκαν οι θόλοι και αντικαταστάθηκε το εξωτερικό στέγαστρο με νέο ξύλινο. Ανακατασκευάστηκε η ξύλινη στέγη του κυρίως ναού, η οποία καλύφθηκε με λιθόπλακες, καθώς και η ξύλινη κεραμοσκέπαστη στέγη του προστώου. Αποκαταστάθηκε το δάπεδο του κυρίως ναού στο οποίο επανατοποθετήθηκαν οι παλαιές διατηρημένες λιθόπλακες, ανακατασκευάστηκε το ξύλινο δάπεδο στο προστώο και τοποθετήθηκαν νέα κουφώματα στο σύνολο του μνημείου.
Οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων υλοποίησε τη στερέωση και συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου, βάσει της εγκεκριμένης μελέτης συντήρησης. Οι εργασίες συμπεριέλαβαν και τις ζωγραφικές των κιόνων και των ξύλινων ελκυστήρων. Προηγήθηκε προστασία των ευπαθών τμημάτων με υφασμάτινους οπλισμούς και στη συνέχεια η στερέωσή τους. Απομακρύνθηκαν μεταγενέστερα επιχρίσματα, κονιάματα και επιχρωματισμοί και αποκαταστάθηκαν τα σαθρά υποστρώματα. Στερεώθηκε και καθαρίστηκε η ζωγραφική επιφάνεια, συμπληρώθηκαν κενές περιοχές και ρωγμές και επιπλέον έγιναν περιμετρικές συγκρατήσεις. Πραγματοποιήθηκε τέλος αισθητική αποκατάσταση όπου ήταν απαραίτητο.
Εργασίες ανάδειξης
Στον εξωτερικό χώρο ανακατασκευάστηκε το στέγαστρο στα νοτιοανατολικά του μνημείου με ξύλινα στοιχεία και εφαρμόστηκαν επιχρίσματα στις νεώτερες τοιχοποιίες του. Διαστρώθηκε ο αύλειος χώρος με λιθόπλακες, κατασκευάστηκε ράμπα ΑμεΑ και τέλος τοποθετήθηκε νέα περίφραξη με ανακατασκευή της αυλόθυρας και της βρύσης. Στον περιβάλλοντα χώρο έγιναν εργασίες αποστράγγισης του μνημείου, διαμορφώθηκε ο χώρος και πραγματοποιήθηκε φύτευση με εντόπια φυτά. Δημιουργήθηκαν προσβάσεις για ΑΜΕΑ και τοποθετήθηκαν πινακίδες πληροφόρησης στα Ελληνικά και Αγγλικά, καθώς και σε γραφή Braille. Τέλος, έγινε νέα ηλεκτρολογική εγκατάσταση με φωτισμό λειτουργικό και ανάδειξης του μνημείου, του στεγάστρου και του αύλειου χώρου. Μιλώντας στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων η διευθύντρια της Εφορίας Αρχαιοτήτων Τρικάλων κ. Κρυσταλλία Μαντζανά τονίζει πως το 1ο υποέργο: «Αποκατάσταση Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Ψηλώματος, Δ. Μετεώρων, Π.Ε. Τρικάλων, Π. Θεσσαλίας» υλοποιήθηκε με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «ΠΕΠ Θεσσαλίας 2014-2020» με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
