Το ρεμπέτικο ως φορέας παρακμής

Η επαναξιολόγηση όλων των αξιών είναι σταθερή υποχρέωση των σκεπτομένων ανθρώπων, που νιώθουν ισχυρότερη την ανάγκη της έρευνας παρά της άκριτης αποδοχής των «θεσφάτων», των ειδώλων και των ταμπού της πολιτικής, οικονομικής ή «πνευματικής» ελίτ. Ενα από τα άυλα είδωλα της εποχής μας είναι το ρεμπέτικο.

Πολλοί το εγκωμίασαν, το υπηρέτησαν, το «δόξασαν», λίγοι είχαν την τόλμη να το κριτικάρουν, να το αμφισβητήσουν, να αποκαταστήσουν την εικόνα του στις πραγματικές της διαστάσεις. Στη σελίδα* του περιοδικού «Το Ενζυμο» στο facebook αναρτήθηκε απομαγνητοφωνημένο κείμενο από ομιλία που είχε κάνει στον τηλεοπτικό σταθμό Τηλετώρα ο σπουδαίος πανεπιστημιακός καθηγητής, φιλόσοφος και συγγραφέας Δημήτριος Τσάκωνας (1921-2004). Αξίζει να διαβαστεί** με προσοχή:

«Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχαμε στην Ελλάδα μία νέα αστική τάξη, η οποία διεμορφώθη από τούς μαυραγορίτες. Οι μαυραγορίτες απετέλεσαν τη νέα αστική τάξη. Η αστική τάξη που υπήρχε πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε εδραιωθεί και είχε φτιάξει ένα προφίλ κάποιας ψευδο-ευγένειας θα έλεγα, κάποιας ευγένειας ή ψευδο-ευγένειας, η οποία ομολογουμένως είχε κάποιους αστικούς τρόπους συμπεριφοράς παραδεδεγμένους και στην ευρωπαϊκή κοινωνία. Βέβαια, η έλευσις των μαυραγοριτών στη θέση της ηγετικής τάξεως ήτανε μία διάλυσις του ιδεώδους της παλαιάς αστικής ευπρέπειας.

Αλλά για να μπούμε στο ρεμπέτικο, το οποίον εθεωρήθη κατά κάποιον τρόπο ότι είναι το κατ’ εξοχήν επίτευγμα της πολιτιστικής υπανάπτυξης της κινήσεως του Ανδρέα Παπανδρέου. Είναι ένα μοναδικό είδος λαϊκής μουσικής του νεοελληνικού αστικού χώρου.

Μετά το 1922, δηλαδή τη διαδικασία αστικοποίησης της Ελλάδας και των υπολοίπων ελληνικών πόλεων. Ποιων πόλεων; Οι πόλεις αυτές στην πραγματικότητα ήταν χωριά με κλονιζόμενες τις ιθαγενείς αξίες. Μετά αυτό το τραγούδι, το ρεμπέτικο, έχει έναν αντι-ευρωπαϊκό και ασιατικό χαρακτήρα. Το μέγα ερώτημα που προκύπτει απ’ το τραγούδι αυτό είναι “εκδυτικισμὸς ή εξανατολισμός;”.

Βέβαια, υπήρχε ένα λαϊκό τραγούδι, το λεγόμενο μαγκίτικο. Οι μάγκες ήταν κουτσαβάκηδες, ο υπόκοσμος δηλαδή των πολιτικών κομμάτων του Μεσοπολέμου, δηλαδή οι τραμπούκοι των στενόχωρων καφέ-αμάν, που χόρευαν ζεϊμπέκικους, χασάπικους χορούς και εισέπρατταν και απηύθυναν βρισιές και απειλές.

Αλλά άλλο μάγκας κι άλλο ρεμπέτης. Ο μάγκας είναι προϊόν αστικών ομαδοποιήσεων. Μάγκας είναι ο γκάνγκστερ του Σικάγου, ο Αλ Καπόνε παραδείγματος χάριν, ενώ οι ρεμπέτες ήσαν χασικλήδες, με χαρακτηριστικό πρόσωπο τοξικομανούς. Χρησιμοποιούν το καπηλειό προς κάλυψη του τεκέ. Αυτοί είναι οι ρεμπέτες.

1912-1922. Με την προσφυγιά η Ελλάδα έπρεπε να απορροφήσει έναν διπλάσιο πληθυσμό, και Καραμανλήδες και Πόντιοι αλλάζουν το ελλαδικό πρόσωπο και αλλάζουν και το τραγούδι. Τα ποντιακά τραγούδια έχουν αρχαιοελληνικό χαρακτήρα, όπως ο πυρρίχιος. Εντάσσονται, κατά κάποιον τρόπο, στο δημοτικό τραγούδι.

Θα έλεγε κανείς ότι το ρεμπέτικο έχει μία άλλη φιλοσοφία, έχει μία φιλοσοφία μηδενιστική, έχει μία φιλοσοφία κισμετική [μοιρολατρική, kısmet (τουρκικά): μοίρα]. Τα ρεμπέτικα χρησιμοποιούν το σάζι, το μπουζούκι και όχι τα κλαρίνα, που είναι τα χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού.

Το δημοτικό τραγούδι είναι η παράδοση της Τουρκοκρατίας. Είναι η έκφραση της ελληνικής λεβεντιάς. Λεβέντης δεν είναι μόνον ο άνθρωπος που έχει τη δύναμη, αλλά έχει και το ήθος. Κι αυτό το συνταίριασμα του ήθους και της δυνάμεως δίνει την έννοια της λεβεντιάς. Το δημοτικό τραγούδι γίνεται στους ανοιχτούς χώρους. Συνοδεύεται πάντοτε από έναν ελληνικό χορό, του οποίου η προέλευσις πιθανώς είναι αρχαία. Συνοδεύεται από έναν χορό ελεύθερο. Εχει ελεύθερες φωνές και έχει έναν χαρακτήρα τελείως διάφορον από τον χαρακτήρα του ρεμπέτικου.

Το ρεμπέτικο έζησε τη νίκη του μπουζουκιού πάνω στα άλλα όργανα. Σ’ αυτό βοήθησε ο ελληνικός υπόκοσμος. Εμφανίζεται σαν συνέχεια της δημοτικής παραδόσεως, ενώ δεν είναι. Οι παλιοί αυτοί ρεμπέτες τραγουδούσαν ομαδικά, με ανεβοκατεβάσματα μιας βραχνής φωνής, μιας φωνής πού ήταν κατά βάσιν σπηλαιώδης. Σαν ψάλτες δίχως κορώνες. Στομωμένη από τσιγάρα και φοβία η φωνή των ρεμπέτηδων. Χόρευαν σε συστροφικές κινήσεις απελπισίας κοιτάζοντας το χώμα, με μούτρα συνοφρυωμένα και απειλητικά. Φορούν στενό παντελόνι δίχως ζώνη, με ζωνάρι, και πουκάμισο μακρυμάνικο.

Τα ρεμπέτικα τραγούδια υμνούν τον έρωτα των αστεφάνωτων ζευγαριών. Τις γυναίκες που επιζητούν οι άνδρες να είναι σκληροί μαζί τους, προθυμοποιούμενες σχεδόν ηδονικά να τους συγχωρούν κάθε απιστία. Είναι μια νέα ηθική, η οποία προβάλλεται στο ρεμπέτικο. Διότι το ρεμπέτικο μισεί τα ιδανικά της οικογένειας και του παιδιού. Η γυναίκα του ρεμπέτικου είναι τρελή, είναι άμυαλη, είναι αχάριστη, είναι άπονη, είναι ασυλλόγιστη, ενώ ο άνδρας είναι μάγκας, νυχτοπερπατητής και δεν ενοχλείται διόλου από τη μοιχεία, αλλά από την προδοσία».

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…

* Ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.facebook.com/Serafeim1968

** Ο τίτλος του άρθρου είναι του συντάκτη. Τη διάλεξη του Δημητρίου Τσάκωνα μπορείτε να την παρακολουθήσετε εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=nVZ5B4Gyuoo