Το 1789 καθιερώνονται οι όροι «Αριστερά» και «Δεξιά», κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για το νέο Σύνταγμα στην επαναστατημένη Γαλλία.
Από πού προήλθε όμως η χρήση των ορισμών Δεξιά και Αριστερά στην πολιτική και πώς συνδέεται με την ιδεολογικοπολιτική θέση εκείνου που εκπροσωπεί καθεμία;
- Γράφει ο Τάκης Κάμπρας
Στη φωτογραφία βλέπετε ένα απλούστατο σχέδιο ενός σχολικού λεωφορείου, το οποίο δόθηκε σε παιδιά νηπιαγωγείου προκειμένου να το περιεργαστούν και στη συνέχεια να απαντήσουν σε ένα ερώτημα. Αφού, λοιπόν, είδαν λίγη ώρα την εικόνα, κλήθηκαν να απαντήσουν στην εξής απλή(!) ερώτηση: «Προς ποιά κατεύθυνση νομίζετε ότι πηγαίνει το λεωφορείο που βλέπετε και γιατί; Δεξιά ή αριστερά;
Το 90% και παραπάνω απάντησε σωστά, τεκμηριώνοντας, μάλιστα, και την απάντηση (σας υπενθυμίζω ότι πρόκειται για 5χρονα)! «Μα τόσο απλό είναι;», σκέφτηκαν όλοι και είπαν να κάνουν το τεστ και στους μεγάλους! Έδωσαν, λοιπόν, την ίδια εικόνα στα… μεγάλα παιδιά, τα οποία κλήθηκαν και αυτά με τη σειρά τους να απαντήσουν στο ίδιο ερώτημα! Ε, τους έδωσαν λίγο χρόνο παραπάνω να σκεφτούν…
Το αποτέλεσμα; Ελάχιστοι απάντησαν σωστά, ενώ οι περισσότεροι… κατάπιαν τη γλώσσα τους! Δείτε καλά τη φωτογραφία και θα σας προέτρεπα, μάλιστα, να την ξαναδείτε… Δύσκολο να αποφασίσετε αν το λεωφορείο πηγαίνει δεξιά ή αριστερά, ε; Κοιτάξτε πάλι… Ε, λοιπόν «Το λεωφορείο πηγαίνει προς τα αριστερά γιατί δεν φαίνεται η πόρτα για να μπεις στο λεωφορείο!» απάντησαν τα 5χρονα!
Στην πολιτική όμως, οι «μεγάλοι» γνωρίζουν γιατί λέμε δεξιά και αριστερά… έχουν να κάνουν με την ιδεολογικοπολιτική θέση εκείνου που τις χρησιμοποιεί.
Ήταν το 1789, όταν δυο σημαντικά ζητήματα απασχολούσαν τα μέλη της συντακτικής συνέλευσης στην επαναστατημένη Γαλλία. Το πρώτο αφορούσε το πώς θα εξασφαλιζόταν η ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος σε μια συνταγματική μοναρχία. Και το δεύτερο, το εύρος της εξουσίας του βασιλιά. Όταν συζητήθηκε το πρώτο, μερικοί φοβούνταν ότι το εκλεγμένο από το λαό κοινοβούλιο θα βρισκόταν πάντα σε αντιπαράθεση με τον μονάρχη. Πρότειναν λοιπόν την ίδρυση Γερουσίας και μέλη με ισόβια θητεία.
Η συζήτηση και οι αντιπαραθέσεις κράτησαν όλη μέρα. Τη νύχτα έγινε η ψηφοφορία. Η ιδέα να ιδρυθεί Γερουσία απορρίφθηκε με 80% των ψήφων και το αποτέλεσμα πανηγυρίστηκε με ενθουσιασμό ως λαϊκή νίκη. Το επόμενο θέμα ήταν εξίσου σοβαρό: Οι δυο παρατάξεις, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1789, κατέλαβαν τα έδρανα, στα οποία κάθονταν και την προηγουμένη: Στα δεξιά της αίθουσας οι οπαδοί της γερουσίας και στ’ αριστερά οι αντίθετοι. Θα κουβέντιαζαν ως πού μπορούσε να φτάσει το δικαίωμα αρνησικυρίας (βέτο) του βασιλιά. Και πάλι υπήρχαν δυο απόψεις. Αυτοί που την προηγουμένη υποστήριζαν πως έπρεπε να υπάρχει γερουσία, τώρα πρότειναν ο Βασιλιάς να έχει απόλυτο βέτο: Οι αντίπαλοί τους αντιπρότειναν το βέτο να είναι ανασταλτικό.
Οι συζητήσεις και οι διαξιφισμοί κράτησαν όλη μέρα. Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα. Πώς θα αποκαλούσαν οι μεν τους δε. Ριζοσπάστες και συντηρητικούς; Προοδευτικούς και οπισθοδρομικούς; Δημοκράτες και βασιλικούς; Κανένας χαρακτηρισμός δεν ταίριαζε, αφού όλοι τάσσονταν υπέρ μιας βασιλευόμενης δημοκρατίας κι όλοι ήταν επαναστάτες. Κάποια στιγμή, η λύση βρέθηκε από τις θέσεις που είχαν καταλάβει οι υποστηρικτές των δυο απόψεων: Δεξιοί οι οπαδοί του απόλυτου βέτο, Αριστεροί οι οπαδοί του ανασταλτικού. Έτσι κι αλλιώς, όμως, και τα δυο ζητήματα που απασχόλησαν τη συντακτική συνέλευση τις κρίσιμες εκείνες μέρες, αποδείχτηκαν εφήμερα: Ήδη, από το 1791, αριστερός σήμαινε οπαδός της επανάστασης, οπαδός της αλλαγής. Και δεξιός ο αντίθετος στην αλλαγή κι ακόμα ο οπαδός της επαναφοράς κάποιων καταργημένων θεσμών ή και της πλήρους επιστροφής στο παρελθόν. Και από τις 11 Σεπτεμβρίου του 1789, δυο νέοι όροι είχαν ήδη προστεθεί στην πολιτική ορολογία: Η Αριστερά και η Δεξιά.
Στις 23 Ιουνίου του 1789, όταν ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ ξανάνοιξε την αίθουσα όπου συνεδρίαζαν οι τρεις τάξεις, κάθισε ο ίδιος στο κέντρο. Δεξιά του, έσπευσαν να καθίσουν οι εκπρόσωποι των αριστοκρατών, θεωρώντας τιμητικό το να στέκονται «δεξιά του βασιλιά» κι αφήνοντας αναγκαστικά την αριστερή πλευρά στην τρίτη τάξη του λαού. Η δεύτερη τάξη (των κληρικών) εκπροσωπευόταν από τον κατώτερο κλήρο, που είχε επαναστατήσει εναντίον των επισκόπων και είχε ενωθεί με την τρίτη τάξη, στην οποία ουσιαστικά ανήκε. Μετά την αποχώρηση του βασιλιά και των βασιλοφρόνων, οι εκπρόσωποι συνέχιζαν να κάθονται στις αρχικές τους θέσεις. Φυσικό ήταν οι στερημένοι από κάθε δικαίωμα στην εξουσία εκπρόσωποι του λαού και του απλού κλήρου (συνολικά 900 άτομα) να δυσπιστούν σε κάθε δυνατότητα του βασιλιά να κάνει ό,τι θέλει. Κι επίσης φυσικό ήταν οι εκπρόσωποι των αριστοκρατών (αρχικά, 300 άτομα) να μην μπορούν εύκολα να αποδεχτούν το ξεγύμνωμα εκείνου που ως πριν από λίγους μήνες ήταν ο απόλυτος μονάρχης.
Στα 1815, μετά την εξορία του Μεγάλου Ναπολέοντα και την παλινόρθωση των Βουρβόνων, αριστερός σήμαινε «θετικός απέναντι στους σκοπούς, στους στόχους και στην πρακτική της επανάστασης του 1789». Και δεξιός, αντίθετος σε όλα αυτά. Από το 1852 (χρονιά που ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης έγινε «αυτοκράτορας με την ψήφο του λαού» ως Ναπολέων Γ’), αριστερός σήμαινε και ενάντιος στον κλήρο, ενώ δεξιός ότι αποδεχόταν την ύπαρξή του.
Ο όρος πέρασε τα σύνορα της Γαλλίας κι απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, όχι πάντα με την ίδια σημασία. Κατά το Κοινωνιολογικό και Πολιτικό Λεξικό της εφημερίδας «Ανεξάρτητος» (1935), στην Ελλάδα «αριστερός λέγεται ο έχων επαναστατικάς, σοσιαλιστικάς ή κομμουνιστικάς αντιλήψεις». Στη Γαλλία, μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, το όλο ζήτημα πήγε να μπερδευτεί, επειδή το κομμουνιστικό κόμμα τάχθηκε υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου. Στη γαλλική βουλή έγιναν ομηρικές συζητήσεις για το πού θα έπρεπε να κάθονται οι κομμουνιστές. Καθώς η δικτατορία είναι συνυφασμένη με την άκρα δεξιά και οι κομμουνιστές ήταν «υπέρ της δικτατορίας», τους ζητούσαν να καθίσουν στη δεξιά πτέρυγα του κοινοβουλίου. Ύστερα από μια δραματική ψηφοφορία, το 1951, το θέμα έληξε με τους κομμουνιστές να εγκαθίστανται οριστικά στην αριστερή πτέρυγα. Μετά, το πράγμα μπερδεύτηκε, καθώς δεξιά κόμματα τάχθηκαν υπέρ της ενιαίας Ευρώπης και άρα ξεπέρασαν τα όρια του εθνικισμού και δέχτηκαν διεθνιστικές θέσεις που ως τότε αποτελούσαν μονοπώλιο της Αριστεράς. Και αριστερά κόμματα εκδήλωσαν αντίθεση στην παραπέρα εξάπλωση της κρατικής δραστηριότητας και άρα δέχθηκαν «δεξιές θέσεις».
Στην Αγγλία, η Αριστερά είναι έννοια με σημασία που ποικίλλει, ανάλογα με τη θέση εκείνου που χρησιμοποιεί τη λέξη. Κάποτε καλύπτει τους κομμουνιστές, κάποτε περιλαμβάνει και τους σοσιαλιστές κι όχι σπάνια εκτείνεται κι ως τους φιλελεύθερους. Στους κόλπους των συντηρητικών («τόρις»), ο αριστερός κι ο δεξιός σημαίνουν εκείνους από τους οπαδούς που δέχονται ή δε δέχονται κάποιες θέσεις των εργατικών ως σωστές. Έτσι κι αλλιώς, στις μέρες μας, οι έννοιες των δύο αυτών λέξεων έχουν να κάνουν με την ιδεολογικοπολιτική θέση εκείνου που τις χρησιμοποιεί.
