Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου αποτελεί μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της σύγχρονης ιστορίας, ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που εκτυλίχθηκε σε τρεις διακριτές, αλλά αλληλένδετες φάσεις, μεταξύ των ετών 1914 και 1923. Περισσότεροι από 353.000 Έλληνες του Πόντου βίωσαν μαζικές σφαγές, διωγμούς, βιασμούς, εκτοπίσεις και στρατολογήσεις σε τάγματα καταναγκαστικής εργασίας. Οι τρεις φάσεις της γενοκτονίας ακολουθούν τη διαδρομή της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της ανάδυσης του τουρκικού εθνικισμού και της επιβολής της πολιτικής εθνοκάθαρσης, όπως αναφέρει το ειδικό θέμα της εφημερίδας «Θεσσαλονίκη».
Η πρώτη φάση (1914–1918) ξεκίνησε με την είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Πόντιοι επιστρατεύθηκαν βίαια στα «αμελέ ταμπουρού» (τάγματα εργασίας) και οδηγήθηκαν στον θάνατο μέσα από ακραίες συνθήκες καταναγκαστικής δουλείας, πείνας και κακουχίας.
Η δεύτερη φάση (1919–1921), ίσως η πιο αιματηρή, συνδέεται με την άνοδο του Κεμάλ Ατατούρκ και την οργανωμένη πολιτική εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολίας, σε συνέχεια του ολοκληρωτικού σχεδίου της Ένωσης και Προόδου. Χιλιάδες χωριά αφανίστηκαν, εκκλησίες πυρπολήθηκαν, γυναίκες και παιδιά βιάστηκαν ή πουλήθηκαν ως σκλάβοι, ενώ όσοι επέζησαν κατέφυγαν στα βουνά ή εξαναγκάστηκαν σε προσφυγιά.
Η τρίτη φάση (1922–1923) συνδέεται με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης. Τότε επισφραγίστηκε ο εθνικός ξεριζωμός, με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών και την απώλεια του ποντιακού ελληνισμού από τις πατρογονικές του εστίες ύστερα από τρεις χιλιετίες παρουσίας στον Εύξεινο Πόντο.
Η μνήμη της γενοκτονίας των Ποντίων δεν είναι μόνο ιστορικό χρέος. Είναι μια κραυγή ενάντια στη λήθη και την ατιμωρησία, η οποία τιμά τα θύματα και αναδεικνύει τις πτυχές μιας τραγωδίας που εξακολουθεί να ζητά δικαίωση.
Μια κλιμακωτής εκστρατεία εθνοκάθαρσης
Από το 1894 έως το 1924, υπήρξαν τρία κύματα βίας εναντίον των χριστιανών της Ανατολίας, Αρμένιων, Ασσύριων και Ελλήνων, τα οποία μέχρι πρότινος αντιμετωπίζονταν ως ως σπασμωδικά και μεμονωμένα συμβάντα. Ωστόσο, η εμπεριστατωμένη και εκτεταμένη έρευνα δύο Ισραηλινών καθηγητών στο Πανεπιστήμιο «Μπεν Γκουριόν» του Νεγκέβ κατάφερε να αποδείξει ότι αυτά τα τρία κύματα ήταν μια ενιαία, συνεχής και συνειδητή προσπάθεια να εξοντωθεί ο χριστιανικός πληθυσμός της Ανατολίας.
Το βιβλίο τους με τίτλο «Η τριακονταετής γενοκτονία – Ο αφανισμός των χριστιανικών μειονοτήτων της Τουρκίας» κυκλοφορεί στην Ελλάδα από το 2021 και πιάνει το νήμα της ιστορίας από τις εθνικιστικές αφυπνίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία του 19ου αιώνα. Εμβαθύνει στις σφαγές του 1894-1896 και στη συνέχεια κάνει αναφορά στους Νεότουρκους και την πολιτική της γενοκτονίας που ανέπτυξαν. Το 1918 τη σκυτάλη πήρε ο Μουσταφά Κεμάλ και οι εθνικιστές, οι οποίοι μέχρι το 1924 κατάφεραν να εξοντώσουν όλες τις χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας και των γειτονικών περιοχών.
Παρακάτω ακολουθεί ένα διασκευασμένο απόσπασμα του βιβλίου τους, το οποίο εμβαθύνει στις αξιοσημείωτα σταθερές και συστηματικές πολιτικές εξόντωσης, με προσχεδιασμένους μαζικούς φόνους, εκτοπίσεις, εξαναγκαστικό προσηλυτισμό στο ισλάμ, μαζικούς βιασμούς και απάνθρωπες απαγωγές γυναικών και παιδιών, τη στιγμή που οι διαδοχικές τουρκικές κυβερνήσεις τα παρουσιάζουν ως μια αλληλουχία ατυχών συμβάντων.
Ένας πληθυσμός που μειώθηκε από το 20% στο 2%
Από το 1894 έως το 1924, μια κλιμακωτή εκστρατεία γενοκτονίας στόχευσε όχι μόνο τους Αρμένιους της περιοχής, αλλά και τις ελληνικές και ασσυριακές κοινότητες.
Κατά την περίοδο αυτή, ο αριθμός των χριστιανών στη Μικρά Ασία μειώθηκε από περίπου 3-4 εκατομμύρια σε μόλις μερικές δεκάδες χιλιάδες — από το 20% του πληθυσμού της περιοχής σε κάτω από 2%. Η Τουρκία αποδίδει διαχρονικά αυτή τη μείωση στους πολέμους και στο γενικό χάος της εποχής, το οποίο στοίχισε επίσης πολλές ζωές μουσουλμάνων. Όμως οι απόγονοι των χριστιανών της Τουρκίας, πολλοί από τους οποίους είναι διασκορπισμένοι ανά τον κόσμο από τη δεκαετία του 1920, επιμένουν πως οι Τούρκοι δολοφόνησαν περίπου τους μισούς προγόνους τους και εκδίωξαν τους υπόλοιπους.
Οι χριστιανοί έχουν δίκιο. Η έρευνά μας επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς τους: οι αρμενικές, ελληνικές και ασσυριακές (ή συριακές) κοινότητες της Τουρκίας εξαφανίστηκαν ως αποτέλεσμα μιας κλιμακωτής γενοκτονικής εκστρατείας που ξεκίνησε το 1894, με δράστες τους μουσουλμάνους γείτονές τους. Μέχρι το 1924, οι χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας και των γειτονικών της περιοχών είχαν καταστραφεί.
Κατά την τελευταία δεκαετία, ερευνήσαμε τα αρχεία της Τουρκίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Βρετανίας και της Γαλλίας, καθώς και ελληνικό υλικό και τα αρχεία των υπουργείων Εξωτερικών της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας. Αυτή η έρευνα μας επέτρεψε να τεκμηριώσουμε ένα εντυπωσιακά συνεπές μοτίβο εθνοθρησκευτικών θηριωδιών που διήρκεσε τρεις δεκαετίες, διαπραγμένων από την τουρκική κυβέρνηση, τον στρατό, την αστυνομία και τον πληθυσμό.
Η μαζική σφαγή των Αρμενίων της Τουρκίας το 1915-16, γνωστή ως αρμενική γενοκτονία, είναι καλά τεκμηριωμένη και ευρέως αναγνωρισμένη (εκτός Τουρκίας, η οποία εξακολουθεί να αντιδρά σθεναρά στην κατηγορία). Όμως η αρμενική γενοκτονία ήταν μόνο ένα μέρος — αν και το επίκεντρο — μιας ευρύτερης διαδικασίας εξόντωσης που διήρκεσε περίπου 30 χρόνια. Η εργασία μας παρέχει την πρώτη λεπτομερή περιγραφή και ανάλυση των σφαγών του 1894-96, καθώς και της καταστροφής των ελληνικών και των εναπομεινάντων αρμενικών κοινοτήτων της περιοχής την περίοδο 1919-24 από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Η αιματοχυσία τροφοδοτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από θρησκευτικό φανατισμό. Οι μουσουλμάνοι Τούρκοι — με τη βοήθεια άλλων μουσουλμάνων, συμπεριλαμβανομένων Κούρδων, Τσερκέζων, Τσετσένων και Αράβων — δολοφόνησαν περίπου δύο εκατομμύρια χριστιανούς σε κύματα σφαγών που έλαβαν χώρα αμέσως πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σφαγές αυτές οργανώθηκαν από τρεις διαδοχικές κυβερνήσεις: εκείνη του Οθωμανού Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄, των Νεοτούρκων και, τέλος, του Κεμάλ Ατατούρκ. Οι ίδιες αυτές κυβερνήσεις εκδίωξαν επίσης μεταξύ 1,5 και 2 εκατομμυρίων χριστιανών, κυρίως προς την Ελλάδα.
Εξακολουθεί να αρνείται η Τουρκία
Η Σύμβαση για τη Γενοκτονία του ΟΗΕ την ορίζει ως σειρά πράξεων που διαπράττονται «με σκοπό την καταστροφή, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας». Τέτοιες πράξεις περιλαμβάνουν δολοφονίες, πρόκληση σωματικής ή ψυχικής βλάβης, επιβολή συνθηκών που οδηγούν στην φυσική εξόντωση, επιβολή μέτρων που εμποδίζουν τις γεννήσεις και «βίαιη μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα». Τα γεγονότα της περιόδου 1894-1924 πληρούν αυτό το νομικό και ιστορικό κριτήριο.
Η επίσημη τουρκική θέση αρνείται κάθε πρόθεση ή πολιτική συστηματικής εξόντωσης. Μόλις τον περασμένο μήνα, ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έγραψε στον Αρμένιο Πατριάρχη της Τουρκίας, «εκφράζοντας τα ειλικρινή μου συλλυπητήρια» στα εγγόνια «των Οθωμανών Αρμενίων που έχασαν τη ζωή τους κάτω από τις σκληρές συνθήκες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου» και τον προέτρεψε «να μην βοηθά εκείνους που επιχειρούν να καλλιεργήσουν μίσος, μνησικακία και εχθρότητα διαστρεβλώνοντας την κοινή μας ιστορία».
Η σφαγή την οποία περιγράφουμε και αναλύουμε δεν συνάδει με καμία αφήγηση που αποδίδει τους θανάτους στις «επιταγές του πολέμου». Ένα από τα πλέον φρικτά χαρακτηριστικά κάθε κύματος σφαγής ήταν ο μαζικός βιασμός δεκάδων χιλιάδων χριστιανών γυναικών και ο εξαναγκαστικός εξισλαμισμός τους — μαζί με τα παιδιά τους και χιλιάδες άλλων παιδιών των οποίων οι γονείς είχαν δολοφονηθεί. Στην πραγματικότητα, η σεξουαλική βία και η απαγωγή ήταν τόσο διαδεδομένες, ώστε πολλοί σημερινοί Τούρκοι, είτε το γνωρίζουν είτε όχι, μπορούν να ανιχνεύσουν μέρος της καταγωγής τους σε εκείνους τους απαχθέντες χριστιανούς.
Γυναίκες και παιδιά βιάστηκαν, πουλήθηκαν και εξισλαμίστηκαν
Η τραγωδία ξεκίνησε την περίοδο 1894-96, όταν ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ εξαπέλυσε μια σειρά σφαγών κατά της αρμενικής μειονότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, φοβούμενος ότι απειλούσε την ακεραιότητα της επικράτειάς του. Περίπου 200.000 άνθρωποι, σχεδόν όλοι Αρμένιοι, σκοτώθηκαν. Στον αφανισμό συμμετείχαν χιλιάδες Τούρκοι χωρικοί, κάτοικοι πόλεων, αξιωματούχοι, αστυνομικοί και στρατιώτες, καθώς και Κούρδοι πολεμιστές. Σε κάθε τόπο σφαγής, πέρα από τις λεηλασίες και τις δολοφονίες, χιλιάδες Αρμένισσες βιάστηκαν ή απήχθησαν. Πολλές εξαναγκάστηκαν να ζήσουν σε μουσουλμανικά σπίτια, να ασπαστούν το Ισλάμ και να υπηρετούν για το υπόλοιπο της ζωής τους ως σύζυγοι, παλλακίδες ή υπηρέτριες.
Τον Ιανουάριο του 1896, στην πόλη Παλού της νότιας Τουρκίας, Αμερικανός ιεραπόστολος ανέφερε ότι οι Τούρκοι «συνεχίζουν να απαγάγουν κορίτσια και γυναίκες, τις κρατούν για λίγες μέρες και μετά τις επιστρέφουν με τις ζωές τους κατεστραμμένες». Το νόημά του έγινε απολύτως σαφές σε μια αναφορά άλλου ιεραποστόλου τον Αύγουστο του 1896 στη Μαρντίν: «Είδαμε αρκετά κορίτσια να επιστρέφουν από τα χέρια των απαγωγέων τους, να κλαίνε σπαρακτικά και να φωνάζουν: “Είμαστε ατιμασμένες! Κανείς δεν θα μας παντρευτεί!”»
Η Τουρκία και η Γερμανία ήταν σύμμαχοι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά στις 7 Ιουλίου 1915, ο Γερμανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, βαρόνος Χανς φον Βάνγκενχαϊμ, ανέφερε ότι φάλαγγες εκτοπισμένων Αρμενίων από την ανατολική πόλη Ερζερούμ δέχονταν επιθέσεις από κουρδικές συμμορίες, με «τους άνδρες και τα παιδιά να σφαγιάζονται και τις γυναίκες να τις απαγάγουν». Στις 27 Ιουλίου, ένας Γερμανός μηχανικός στον σιδηρόδρομο Βαγδάτης ανέφερε ότι ένας Τούρκος λοχίας «απήγαγε 18 γυναίκες και κορίτσια και τις πούλησε σε Άραβες και Κούρδους για 2-3 μετζιτιέδες», ένα νόμισμα αξίας ενός πέμπτου της τουρκικής λίρας.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, δημιουργήθηκαν αγορές σκλάβων στο Χαλέπι, τη Δαμασκό και σε αρκετές πόλεις της Ανατολίας, όπου κορίτσια αρμενικής καταγωγής, που είχαν συλληφθεί από τουρκικά στρατεύματα, πουλιούνταν σε εξευτελιστικές τιμές. Στελέχη του οθωμανικού Υπουργείου Εσωτερικών φαίνεται πως ενθάρρυναν τις απαγωγές και τους εξισλαμισμούς. Τον Δεκέμβριο του 1915, ένα τηλεγράφημα του υπουργείου όριζε ότι ήταν «αναγκαίο οι νεαρές Αρμένισσες να παντρεύονται μουσουλμάνους».
Εκκαθάριση στον Πόντο και τη Μικρασία
Κατά την περίοδο 1919-22, εν μέσω του πολέμου ενάντια στις εισερχόμενες ελληνικές δυνάμεις στη δυτική Ανατολία, οι τουρκικές εθνικιστικές δυνάμεις υπό τη διοίκηση του Ατατούρκ εξαπέλυσαν μια εκστρατεία εθνοκάθαρσης κατά των ελληνικών κοινοτήτων της Τουρκίας, οι οποίες ήταν συγκεντρωμένες στις ακτές του Εύξεινου Πόντου και του Αιγαίου. Ισχυριζόμενοι ότι οι Οθωμανοί Έλληνες βοηθούσαν τον ελληνικό στρατό, οι Τούρκοι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να δολοφονήσουν εκατοντάδες χιλιάδες εξ αυτών και να εκδιώξουν πάνω από ένα εκατομμύριο Οθωμανούς Έλληνες στην Ελλάδα.
Μετά την ήττα του ελληνικού στρατού, χιλιάδες (ίσως και δεκάδες χιλιάδες) Έλληνες και Αρμένιοι κάτοικοι της Σμύρνης σφαγιάστηκαν. Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη, Τζορτζ Χόρτον, ανέφερε ότι ένα από τα «χαρακτηριστικά της φρίκης της Σμύρνης» ήταν ο «μαζικός βιασμός γυναικών και κοριτσιών». Το 1924, το Βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών αξιολόγησε ότι «τουλάχιστον 80.000 χριστιανοί, οι μισοί εκ των οποίων Αρμένιοι — και πιθανώς περισσότεροι — εξακολουθούν να κρατούνται σε τουρκικά σπίτια, πολλοί εξ αυτών υπό συνθήκες δουλείας».
Συνολικά, διαπιστώσαμε ότι δεκάδες χιλιάδες χριστιανές γυναίκες υπέστησαν βιασμούς, απαγωγές και εξαναγκαστικούς εξισλαμισμούς κατά την περίοδο αυτή, ενώ οι σύζυγοι, γιοι και πατέρες τους δολοφονούνταν μαζικά ή εκτοπίζονταν.
Ο γερμανικός λαός και το κράτος της Γερμανίας έχουν εδώ και καιρό αναγνωρίσει τις γενοκτονικές θηριωδίες του Τρίτου Ράιχ, έχουν καταβάλει αποζημιώσεις, εκφράσει βαθιά μεταμέλεια και έχουν δεσμευθεί να απορρίψουν τον ρατσισμό. Όμως κάθε τουρκική κυβέρνηση από το 1924 μέχρι σήμερα — μαζί με την πλειοψηφία του τουρκικού λαού — συνεχίζει να αρνείται τη βασανιστική αυτή ιστορία που αποκαλύψαμε.
Ο Δρ. Μπένι Μόρις είναι ομότιμος καθηγητής Μεσανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μπεν Γκουριόν του Νεγκέβ στο Ισραήλ, όπου ο Δρ. Ντρορ Ζέεβι είναι επίσης καθηγητής Μεσανατολικών Σπουδών. Το άρθρο αυτό είναι διασκευή από το νέο τους βιβλίο «Η Τριακονταετής Γενοκτονία: Η Εξόντωση των Χριστιανικών Μειονοτήτων της Τουρκίας, 1894-1924», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Harvard University Press.
