Η αλήθεια πίσω από τους πανάκριβους ουρανοξύστες της ελίτ
– Το ασιατικού τύπου μοντέλο της «ανεκτής σκλαβιάς», οι μουεζίνηδες και η εσκεμμένη εγκατάλειψη των Βυζαντινών μνημείων της Βασιλεύουσας
– Η μελαγχολία των Χριστιανών μπροστά στους στίχους από το Κοράνι μέσα στην Αγία Σοφία
– Το τραύμα της ελληνικής κοινότητας
της Μ.Α.Δεληθανάση
Περπατώντας στη σημερινή Κωνσταντινούπολη, αναρωτιέμαι πόσο ισχυρά είναι τα φαντασιακά μυθεύματα γι αυτήν την πρώην κοσμοπολίτισσα. Την επί αιώνες πατρίδα, αγαπημένη γενέτειρα Χριστιανών -Ελλήνων, Αρμενίων, Φραγκολεβαντίνων – και άλλων. Το βλέμμα δεν αγγίζει ούτε ίχνος της ιστορημένης φινέτσας, της πολυ-αναφερόμενης σύγχρονης – ερντογανικής – κοινωνικής και θρησκευτικής ανεκτικότητας…. Το βλέμμα που διψά να τραφεί από την πολύ-πολιτισμικότητα της πλέον ιστορικής πόλης – πρωτεύουσας αυτοκρατοριών επί αιώνες – σκοτεινιάζει. Κύρια εικόνα είναι ατελείωτες τουρκικές σημαίες, παντού, τόσες που αναρωτιέσαι εάν απλωμένες θα κάλυπταν όλη την ακτογραμμή των παραλίων… Ανάμεσα στις ατελείωτες σημαίες, η μορφή του φέτος εορτάζοντα Κεμάλ Ατατούρκ και σε άλλα σημεία του Ταγίπ Ερντογάν. Κύριο άκουσμα είναι η φωνή του μουεζίνη, που εκτινάσσεται από παντού – από τα ατελείωτα τζαμιά – σε τακτές ώρες… Τι θυμίζει ό,τι έχει υπάρξει η Πόλη; Τα υπό διάλυση ή κακοσυντηρημένα ρωμαϊκά, βυζαντινά, ακόμη και οθωμανικά μνημεία. Τι είναι σήμερα η Πόλη; Ο πρέσβης στο κυρίαρχο ισλαμικό, με πινελιές οθωμανικής πολυπολιτισμικότητας, οικονομικά και πολιτικά παγκοσμιοποιημένο «όνειρο» του Ρετζέπ Ερντογάν.
Ουρανοξύστες: Η πρώτη εικόνα από το αεροδρόμιο προς την ιστορική πόλη της Κωνσταντινούπολης είναι χιλιάδες ουρανοξύστες, που μοιάζουν ξεπερνούν τους 40 ορόφους έκαστος! Κι όσο πλησιάζουμε στα όρια της πόλης γίνονται όλο και πιο πολυτελείς. Τεράστια, οικοδομικά συγκροτήματα που συνεχώς επεκτείνονται… Οι γερανοί δουλεύουν στο φούλ. Το 1950 η Κωνσταντινούπολη αριθμούσε ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Το 2023, στο Σύστημα Εγγραφής Πληθυσμού (ABPRS) είναι καταγεγραμμένοι 16 εκατομμύρια άνθρωποι. Αλλά στην πραγματικότητα, στην ευρύτερη περιοχή της Πόλης σήμερα διαβιούν 25 εκατομμύρια άνθρωποι, που συρρέουν συνεχώς από άλλες πόλεις της Τουρκίας. Το επίσημο κράτος αρέσκεται να γράφει ότι «οι γηγενείς αποτελούν μόνον το 28% του πληθυσμού στην Ιστανμπούλ, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός είναι μείγμα Αράβων, Αρμενίων, Βουλγάρων, Ελλήνων και Αφγανών». Η πραγματικότητα, βέβαια, είναι διαφορετική. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τους Έλληνες. Σύμφωνα με τα επίσημα τουρκικά στοιχεία, το 1844 οι ‘Ελληνες αποτελούσαν το 21,39% του πληθυσμού της Πόλης. Το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 4,4% το 1964. Μετά τους διωγμούς και την μοιραία έξοδο του ελληνικού πληθυσμού από την κοιτίδα χιλιετιών, ο πληθυσμός μειώθηκε από τις 67.000 σε μόλις 2.000 φοβισμένες ψυχές σήμερα. Δηλαδή, 0,008% του σημερινού πληθυσμού. Πως αλήθεια το 0,008% μπορεί να λογισθεί ως υπολογίσιμο στατιστικό μέγεθος στην «ανεκτική πολυπολιτισμικότητα» του Ερντογάν;
Η ελληνική μειονότητα: Για τον Ερντογάν, η ελληνική μειονότητα των 2.000 Ελλήνων Κωνσταντινοπολιτών αποτελεί μια ακίνδυνη μαρτυρία της «ανεκτικότητάς» του. Αλλά και έναν εν δυνάμει μοχλό πολιτικής πίεσης προς την Ελλάδα. Ευτυχώς, η ισχνότατη μειονότητα περιστρέφεται γύρω από το ισχυρότερο σύμβολο της Ορθοδοξίας στον κόσμο: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τον Πατριάρχη του Γένους Βαρθολομαίο εδώ και 32 χρόνια. Η εικόνα για τον Ερντογάν στην κοινότητα είναι θετική. Τουλάχιστον δημοσίως. Τονίζουν ότι είναι αυτός που τούς έχει αφήσει να ανακαινίσουν τις εκκλησίες τους και να λειτουργούν σε αυτές. Ακόμη και στα τουρκικά δικαστήρια για ανάκτηση περιουσιών, που καταπατήθηκαν μετά το 1970, καταφεύγουν οι Πολίτες. Κανένας τους δεν μιλά για καταπίεση, κανένας τους δεν δείχνει δημοσίως να ενοχλείται από τον έντονο εξισλαμισμό της Πόλης και της χώρας. Μου έρχονται στο μυαλό όροι της Ψυχολογίας: Καταρχήν, συλλογικό Σύνδρομο της Στοκχόλμης -όπου τα κατ΄εξακολούθησην θύματα έχουν φθάσει στο πέρας των αιώνων, των σφαγών και των διωγμών, να τρέφουν πλέον θετικά συναισθήματα για τον θύτη τους. Σκέφτομαι ότι ίσως είμαι σκληρή, ότι δεν κατανοώ τη δύσκολη θέση τους. Τότε, σίγουρα πρόκειται για συλλογικό Τραύμα. Ναι, η ελληνική κοινότητα της Πόλης βιώνει συλλογικό τραύμα. Παραμένει στον τόπο της και αγωνίζεται ηρωϊκά να επιβιώσει, αρνούμενη να αντιληφθεί τι ακριβώς συμβαίνει γύρω της… «Ασκούμε την ανεκτικότητα» μου είπε χαρακτηριστικά ένας σεβαστός 50χρονος άνδρας. “Δεν υπάρχει ανεκτικότητα του αδυνάμου απέναντι στον ισχυρό, αλλά ατέρμονη ανοχή”, σκέφτομαι, αλλά δεν το αρθρώνω για να μην προσβάλλω τον συνομιλητή μου.
Τουρκικές σημαίες: Όταν κάποιος τις βλέπει κρεμασμένες σε μπαλκόνια, στα διαμερίσματα στους ουρανοξύστες που οδηγούν στην πόλη, αιφνιδιάζεται. Δεν είναι κάτι συνηθισμένο, στη Δύση τουλάχιστον… Όταν φθάσει στην ιστορικό πόλη, τρομάζει. Βλέπει παντού γύρω του τουρκικές σημαίες και φωτογραφίες των Κεμάλ Ατατούρκ και Ερντογάν! Βρίσκονται κρεμασμένες ως πανώ ψηλά τους δρόμους, «κοσμούν» κτίρια και καταστήματα. Η ημισέληνος με το αστέρι κυριαρχεί ακόμη και στα λεωφορεία! Εκεί, ψηλά, στον ψηφιακό πίνακα που δείχνει τον αριθμό του λεωφορείου, η εικόνα εναλλάσσεται συνεχώς με το έμβλημα της «τουρκικής δημοκρατίας». Για να μην ξεχνάει κανένας ποιο είναι το «αφεντικό»… Ένα είδος μιθριδιατισμού, όπου το δηλητήριο του αυταρχισμού εμποτίζει και γίνεται υποσυνείδητα αποδεκτό. Μιθριδατισμός που ανησυχεί έτι περαιτέρω, όταν βλέπει κάποιος τα πλήθη τουριστών – ακόμη και τους Έλληνες που φεύγουν από την Πόλη ενθουσιασμένοι για τις καλές αγορές προϊόντων που έκαναν – να «ρουφούν» άμεσα την εικόνα, χωρίς καμία ενόχληση… Δεν κατανοούμε πλέον τι συμβαίνει γύρω μας;
Η φωνή του μουεζίνη: Διαχέεται παντού στην Πόλη, από τα μεγάλα αυτοκρατορικά τζαμιά, που ήρθαν πριν αιώνες να αντικαταστήσουν σημαίνοντα μνημεία της βυζαντινής και της ρωμαϊκής περιόδου. Αλλά και από μικρότερα, άτεχνα τζαμιά που ξεφυτρώνουν παντού σαν μανιτάρια. Αναρωτιέμαι “γιατί φορούν ρολόγια σε αυτήν την πόλη;” Είναι περιττά, αφού η φωνή του μουεζίνη σε τακτές ώρες υπενθυμίζει επαρκώς ημερησίως την θρησκευτική εξουσία, στην οποία εκούσια ή ακούσια ορίζεται να υπακούουν οι παρόντες. Η ακουστική – άρα και ψυχολογική – «παρουσία» της φωνής του μουεζίνη απογειώνεται τις Παρασκευές. Την ημέρα που αντιστοιχεί στην κυριακάτικη αργία και κύριο εκκλησιασμό των Χριστιανών. Αλήθεια πως θα μας φαινόταν, εάν οι καμπάνες κτυπούσαν τόσες φορές την ημέρα, κάθε μέρα; Σίγουρα δεν θα χρειαζόμασταν ρολόγια, αλλά και μάλλον η θρησκευτική πίστη θα έπαυε να είναι μια εσωτερική, πνευματική αναζήτηση και θα φάνταζε σαν επαπειλούμενος πέλεκυς πάνω από τα κεφάλια μας… Και πάλι, ευτυχώς που υπάρχει ο μιθριδατισμός και τα πλήθη δεν ενοχλούνται…
Η κατάσταση του πλούτου οικοδομημάτων ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή: Στην πλειονότητά τους είναι εγκαταλειμμένα, με εξαίρεση όσα έχουν μετατραπεί σε τζαμιά. Ακόμη και οθωμανικά λουτρά και συντριβάνια κείτονται καταστραμμένα ή κακώς ανακαινισμένα. Τα έργα αποκατάστασης συχνά δίνονται σε κατασκευαστικές εταιρείες που επιλέγονται με βάση τις πολιτικές τους σχέσεις ή τις χαμηλές προσφορές, και όχι στην τεχνογνωσία τους στην αποκατάσταση μνημείων. Η τουρκική κυβέρνηση έχει επανειλημμένως επικριθεί για τον τρόπο που διαχειρίζεται τα μνημεία και τη μοναδική πολιτιστική κληρονομιά της. Πέρα από την εγκατάλειψη, όμως, το σοβαρότερο πρόβλημα είναι η κακοποίηση μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Πλέον χαρακτηριστικά παράδειγμα των τελευταίων χρόνων, είναι η βύθιση της αρχαίας Κίφας προκειμένου να δημιουργηθεί το Φράγμα Χασάνκεϊφ και η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Η αρχαία Κίφα, χτισμένη στις όχθες του Ευφράτη ήταν η παλαιότερη, σωζόμενη συνοικία του κόσμου, που κατοικούνταν ανελλιπώς από τη νεολιθική εποχή. Αρχαίοι Μεσοποτάμιοι, Βυζαντινοί, Άραβες, Οθωμανοί, την είχαν αφήσει άθικτη, μέχρι που εμφανίσθηκε η ιστορική προσωπικότητα του Ερντογάν… Η Αγία Σοφία, που λειτουργούσε ως χριστιανικός ναός από το 537 έως το 1453, κατά την Οθωμανική κυριαρχία μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος, από το 1935 με απόφαση Κεμάλ Ατατούρκ έγινε μουσείο και από το 2020, με απόφαση Ερντογάν, λειτούργησε ως ενεργός, θρησκευτικός μουσουλμανικός χώρος προσευχής. Σήμερα το μνημείο, κακοποιημένο και διαστρεβλωμένο, είναι ανοικτό για επισκέψεις τις ώρες που δεν γίνεται προσευχή, ενώ από τον Σεπτέμβριο έχουν ξεκινήσει οι πολυδιαφημιζόμενες από το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας εργασίες ανακαίνισης….
Οι ουρές για επίσκεψη μέσα στο χώρο είναι ατελείωτες. Μουσουλμάνοι έρχονται να επισκεφθούν την Αγία Σοφία από όλον τον κόσμο συγκινημένοι και περιχαρείς που ανέκτησαν ένα σημαντικό διεθνές τοπόσημό τους! Έτσι αισθάνονται. Πολλοί λιγότεροι είναι οι Χριστιανοί, για τους οποίους η εικόνα του πράσινου χαλιού προσευχής, των ρήσεων από το Κοράνι στους τοίχους, του μινμπάρ από όπου μιλά ο ιμάμης, δημιουργούν τουλάχιστον βαθειά θλίψη και ενίοτε οργή. Και όσο για την ώρα της μουσουλμανικής προσευχής, οι μουσουλμάνοι συρρέουν στην Αγία Σοφία, έχοντας καταστήσει αντιδημοφιλές το παραδοσιακό Μπλε Τζαμί – αντίγραφο της Αγίας Σοφίας, ξακουστό για την αρχιτεκτονική του και θεωρούμενο ως ένα από τα αριστουργήματα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Για τον Ερντογάν, ό,τι έκανε στην Αγία Σοφία είναι μια «ευσεβής πράξη» που ήρθε να «διορθώσει μια ιστορική αδικία». Είναι, κατά δηλώσεις του, «μια συμβολική πράξη για να υπερασπισθεί την ανεξαρτησία της Τουρκίας». Για το φράγμα που κατέπνιξε την αρχαία Κίφα, κατηγορεί τους επικριτές του ότι «δεν αντιτίθενται στην κατασκευή του λόγω ανησυχίας για την πολιτιστική κληρονομία ή για το περιβάλλον», αλλά «διότι δεν θέλουν να ευημερήσει η Τουρκία».
Φτώχεια: Αλλά ας δούμε πως αντιλαμβάνεται την «ευημερία» ο απόλυτως άρχων, μετά από 20 χρόνια διακυβέρνησης, της Τουρκίας. Πως συμπεριφέρεται ο αυταρχικός «πατέρας» στα παιδιά του, τους πολίτες. Ο πληθωρισμός βρίσκεται επισήμως στο 61%, αλλά πολλοί οικονομολόγοι πιστεύουν ότι το πραγματικό ποσοστό είναι διπλάσιο. Η φτώχεια είναι εμφανής παντού, τα μεταφορικά μέσα είναι παλιά, τα παλαιού τύπου κτίσματα των λίγων ορόφων σε κακή κατάσταση, οι δρόμοι σε κακή κατάσταση, τα πεζοδρόμια ανύπαρκτα όπου δεν είχαν χαραχτεί από παλαιότερους πολιτισμούς, η βρωμιά εμφανής και έντονη. Η μάζα βιώνει τέτοια μιζέρια, που κάνει τη δική μας πολύ κακή οικονομική κατάσταση να φαντάζει όαση. Την ίδια στιγμή, τα πολυτελή ξενοδοχεία-φρούρια και τα ακριβά αυτοκίνητα που μεταφέρουν τις ενοίκους τους, ξεχωρίζουν σαν τη μύγα μέσα στο γάλα. Ο πλούτος στις ακριβές ακτές του Βοσπόρου, τα πάμπολλα πανεπιστήμια που βρίσκονται διάσπαρτα στην πόλη, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και η παρακείμενη ακριβή-ευρωπαϊκή γειτονιά καταστημάτων – περιοχή στην οποία μπαίνεις με έλεγχο τσαντών τύπου αεροδρομίου, δεν επιβεβαιώνουν απλά ότι είναι μια τριτοκοσμική χώρα έντονων αντιθέσεων.
Φόβος: Διότι η φτώχεια συνοδεύεται και από κάτι άλλο – τον φόβο. Τον έχουν ενσταλαγμένο στη επιγενετική τους μνήμη οι Χριστιανοί. Αλλά είναι και διάχυτος στην έκφραση προσώπου των περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένων Τούρκων, με τους οποίους μπορεί κάποιος να μιλήσει. Οι περισσότεροι νέοι άνθρωποι επιθυμούν να φύγουν από τη χώρα. Νιώθουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους να καταπατούνται, φοβούνται ότι ο πληθωρισμός θα κατασπαράξει κάθε δυνατότητά τους να βιοπορισθούν με ποιότητα ζωής. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, 139.531 νέοι άνθρωποι, ηλικίας 25-29 ετών, εγκατέλειψαν τη χώρα το 2022. Ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 103.613 το 2021 και 77.810 το 2020. Μπορεί ο αριθμός να είναι ελάχιστος μπροστά στα 85.816.199 που κατοικούν στην ταχέως αναπτυσσόμενη αριθμητικά χώρα (ο πληθυσμός της χώρας το 1955 ήταν μόλις 23.821.353 άνθρωποι), αλλά είναι ένα πολύ σημαντικό ποσοστό μεταξύ των λίγων, μορφωμένων νέων. Γι αυτό και το επίσημο τουρκικό κράτος έχει αρχίσει να μιλάει για brain drain (αποστέρηση μορφωμένων εγκεφάλων). Γι αυτό έκανε καμπάνια για επιστροφή, προσφέροντας επιχορηγήσεις και θέσεις στο ακαδημαϊκό προσωπικό, που ζούσε και εργαζόταν στο εξωτερικό. Από αυτούς, επέστρεψαν 6.000 επιστήμονες. Νέοι και μεγαλύτεροι ονειρεύονται είτε να βρουν κάποια υποτροφία για συνέχιση σπουδών στο εξωτερικό, είτε μια καλή θέση απασχόλησης. Και η «έξοδός» τους θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, εάν τα τελευταία χρόνια δεν είχαν δημιουργήσει προσκόμματα στην έκδοση βίζας διάφορα κράτη της ΕΕ.
Ψευδαισθήσεις: Κι όμως στη χώρα καλλιεργείται συστηματικά η ψευδαίσθηση ελευθερίας επιλογών. Βλέπει κάποιος στους δρόμους γυναικείες μορφές με τα μάτια μόνον σε κοινή θέα, να περπατούν δίπλα σε νέα κορίτσια με μίνι φούστες και ακάλυπτες κοιλιές. Μεσόκοποι χωρικοί προσπερνούν με γρήγορα, κουρασμένα βήματα νέα καλλίφωνα παιδιά που τραγουδούν στο δρόμο αμερικανικές μπαλάντες επιζητώντας τον οβολό μας, όπως γίνεται στην Ελλάδα. Οι είσοδοι στους ακριβούς χώρους εστίασης, που είναι όλοι φυλασσόμενοι και ελεγχόμενοι, είναι μόλις ένα βηματισμό απόσταση από ταλαιπωρημένες υπομνήσεις πεζοδρομίων. Και ένα βήμα παραδίπλα, βιοτεχνικοί χώροι χάσκουν χωρίς κανένας να μπορεί να καταλάβει εάν λειτουργούν ή όχι, σε τόσο κακή κατάσταση βρίσκονται. Και παραδίπλα πανεπιστημία, πανεπιστημία, πανεπιστήμια… Και στην κεφαλή του κράτους ο μοναδικός, απόλυτος άρχων.
Παγκοσμιοποίηση: Όσο περπατώ και παρατηρώ, σκέφτομαι ότι η Τουρκία ακολουθεί τελικά το μοντέλο ανάπτυξης της Ρωσίας και της Κίνας: Αυταρχικές κυβερνήσεις, νεοφιλελεύθερες οικονομίες άρα ισχυρές κοινωνικές ανισότητες, υποτιθέμενη ανοχή της εθνοτικής και πολιτιστικής ποικιλομορφίας που εξελίσσεται μέσω των νέων κοινωνικών δομών σε πληθυσμιακή ομοιογένεια της «ανεκτής σκλαβιάς». Νιώθω ότι μέσα από αυτό το μοντέλο η Τουρκία γίνεται όλο και ισχυρότερη, κρατώντας υπό έλεγχο εκατομμύρια ανθρώπους.
Οι νέοι: Τα καλλιεργημένα νέα παιδιά, αλλά και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζόμενοι, αγαπούν την Ελλάδα και τους Ελληνες. Οι συναντήσεις μαζί τους είναι πάντα συγκινητικές. Όταν μιλάς μαζί τους, νιώθεις περηφάνεια που είσαι Έλληνας/Ελληνίδα κι ας βυθίζεσαι καθημερινά στην πατρίδα στην ατελέσφορη πολιτική, οικονομική και πολιτισμική κρίση. Νέος μου λέει ότι αυτόν τον μήνα, που η Τουρκία εορτάζει την εκατονταετηρίδα της από την εγκαθίδρυση του κοσμικού κράτους του Κεμάλ Ατατούρκ, το σύνθημα κάτω από την αφίσα του Ερντογάν «Για τα 100 χρόνια της Τουρκίας, η κατάλληλη στιγμή, ο κατάλληλος άνθρωπος», είναι κοροϊδία για τη δημοκρατία,το κράτος δικαίου, την ευημερία. Λέει πως ό,τι συμβαίνει δεν έχει καμία σχέση με το όραμα του Ατατούρκ.
Η κυρίαρχη κουλτούρα της χώρας: Κι όμως, σε μια μόνον ημέρα 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι επισκέφθηκαν το μαυσωλείο του Ατατούρκ στην Άγκυρα και πολύ περισσότερα εκατομμύρια εόρτασαν με ενθουσιασμό τα 100χρονα της τουρκικής δημοκρατίας. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Μήπως μοιάζουν με τον ταξιτσή, που όταν δυτικός επιστήμονας του είπε ότι τα γεμιστά μύδια – αγαπημένο φαγητό δρόμου στην Κωνσταντινούπολη – είναι βυζαντινή κουζίνα, ο ταξιτζής σχεδόν τον πέταξε έξω από το όχημα; Είναι οι Τούρκοι που βιώνουν αίσθηση ταυτότητας μέσα από το δίπολο «εμείς εναντίον όλων»;
Μα αυτό συμβαίνει, σχολιάζει άλλος συνομιλητής, διότι στην Τουρκία έχει καλλιεργηθεί συστηματικά πως οτιδήποτε προηγείται της οθωμανικής περιόδου είναι κάτι «ξένο» και «ολέθριο».
Αυτού του τύπου οι συμπεριφορές έχουν οδηγήσει και στην παραμέληση των βυζαντινών μνημείων. Πολλοί διανοούμενοι επιστήμονες της Τουρκίας ονειρεύονται την ημέρα που η τουρκική πολιτική θα αποδεχθεί το βυζαντινό, ρωμαϊκό και αρχαιοελληνικό παρελθόν της. Και γι αυτό, πολλοί από αυτούς – τραγική μειονότητα μέσα στην Τουρκία, κάτι σαν το 0.008% των Ελλήνων – είναι θετικά διακείμενοι στις ορθόδοξες, χριστιανικές κοινότητες, που συνεχίζουν τον αγώνα επιβίωσης στην επί χιλιετίες γενέτειρα Κωνσταντινούπολη. Γνωρίζουν ότι μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923 αποτελούν μειονότητα και προχωρούν με την πεποίθηση ότι ο μειονοτικός – όπως έχει τονίσει ο Οικουμενικός Πατριάρχης – δεν είναι μειονεκτικός.
