Μέχρι το 1914 η λειτουργία του συστήματος του χρυσού κανόνα, αποτέλεσε κομβικό σημείο για τη διεθνή ισορροπία αλλά και δείκτη υγείας για τις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές οικονομίες που τον υιοθέτησαν. Ο χρυσός κανόνας αφορούσε την ελεύθερη μετατρεψιμότητα κάθε νομίσματος σε χρυσό και την ελεύθερη εισαγωγή και εξαγωγή συναλλάγματος στις κρατικές επικράτειες.
Οι οικονομικές πολιτικές μετά την κρίση του 1929
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η πραγματική αξία, δηλαδή η αγοραστική δύναμη όλων των ευρωπαϊκών νομισμάτων μειώθηκε με τρόπο μη ενιαίο, μεταβάλλοντας τη μεταξύ τους ισοτιμία.
Το κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης τη «Μαύρη Τρίτη» της 29ης Οκτωβρίου του 1929 και η ύφεση που το ακολούθησε, γενικεύτηκε με δραματικό αντίκτυπο στη παγκόσμια οικονομία. Στις περισσότερες χώρες η βιομηχανική παραγωγή συρρικνώθηκε, εκτοξεύοντας την ανεργία. Η ισχνή λειτουργία ή η έλλειψη μηχανισμών κοινωνικής ασφάλισης καθιστούσε την κατάσταση δραματική. Η Μεγάλη Ύφεση κατέστρεψε τον οικονομικό φιλελευθερισμό για μισό αιώνα.
Μεταξύ του 1931 και 1932 ο κανόνας χρυσού εγκαταλείφθηκε από τις ΗΠΑ τον Καναδά και τις Σκανδιναβικές χώρες, και το 1936 ακολούθησαν το Βέλγιο η Ολλανδία και η Γαλλία. Ότι είχε απομείνει από το καθεστώς της ελεύθερης μετατρεψιμότητας, εξαφάνισε το κύμα υποτιμήσεων της δεκαετίας του 1930, επιβάλλοντας αμυντικές, νομισματικές και συναλλαγματικές ρυθμίσεις. Η οικονομική πολιτική της περιόδου επικεντρώθηκε στη βελτίωση των ισορροπιών μεταξύ των διάφορων κλάδων της οικονομικής δραστηριότητας, σε μια προσπάθεια να προστατευτούν οι εθνικές οικονομίες από εξωτερικές ενοχλήσεις.
Η ύφεση, ερμηνεύτηκε από τους οικονομολόγους της εποχής σαν αναπόφευκτο αποτέλεσμα του οικονομικού κύκλου, ένα περιοδικό φαινόμενο στο κλασικό μοντέλο της γενικής ισορροπίας. Η Γενική Θεωρία του Κέυνς, υπήρξε μεγάλη θεωρητική καινοτομία της οικονομικής επιστήμης και προσέφερε την πρώτη πειστική ερμηνεία για τη συνεχιζόμενη ανεργία. Ο Κέυνς, θεωρεί ότι το σύστημα της οικονομίας της αγοράς ήταν χρόνια ασταθές και ανίκανο να οδηγήσει την οικονομία σε πλήρη αξιοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της. 
Από το 1930 έως το 1932 ένα όργιο περιορισμών και αυστηρών ελέγχων στο συνάλλαγμα, μείωσαν το εμπόριο σε όλη την Ευρώπη. Το 70-75% του παγκόσμιου εμπορίου μέχρι το 1937, υπάγονταν σε 170 συμφωνίες «κλήριγκ» που είχαν συνομολογηθεί σε αυτή τη περίοδο.
Οι κυρίαρχες οικονομικές αντιλήψεις στάθηκαν ακατάλληλες για την αντιμετώπιση των τεράστιων προβλημάτων της ανεργίας και της αναζωογόνησης της παραγωγής. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και τα οικονομικά τους επιτελεία είχαν να επιλέξουν μεταξύ της λήψης βραχυπρόθεσμων μέτρων που θα αποδιάρθρωναν την παγκόσμια ελεύθερη αγορά ή σε μια παθητική στάση που με μαθηματική ακρίβεια οδηγούσε σε γενικευμένη κοινωνική εκτροπή.
Οι απόπειρες των ευρωπαϊκών κοινωνιών του Μεσοπολέμου για επιστροφή στην οικονομική σταθερότητα των αρχών του αιώνα, αντέκρουαν στις ανειλημμένες από τον καιρό του πολέμου δεσμεύσεις των κυβερνήσεων για παροχές στην εργατική τάξη, πυροδοτώντας μια νέα περίοδο έντασης ανάμεσα στον κόσμο της εργασίας και του κεφαλαίου. Οι αλλαγές στις οικονομικές πολιτικές μετά την ύφεση, σηματοδότησαν μια δεξιά στροφή στις ηγεσίες των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και τις Ιαπωνίας, αναδεικνύοντας εθνικιστικά καθεστώτα και ανοίγοντας τις πύλες για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Οι οικονομικές πολιτικές μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Η μεταπολεμική περίοδος μέχρι τις αρχές του ’70 αποτέλεσε τη «χρυσή εποχή» της κυριαρχίας του κεϋνσιανισμού και της οικονομικής ανάπτυξης. Η ευημερία των πολιτών αποτέλεσε προτεραιότητα των κρατών της Δυτικής Ευρώπης, που οργάνωσαν τις οικονομίες τους στη βάση των αντιλήψεων του Keynes. Ανασχεδιάστηκαν τα συστήματα παιδείας και δημόσιας υγείας, ενώ έγιναν και εκτεταμένες εθνικοποιήσεις.
Στη δεκαετία του 1950 οι ρυθμοί ανάπτυξης της ΕΣΣΔ ήταν ταχύτεροι από κάθε άλλη δυτική χώρα, ενώ με τον ίδιο ρυθμό αυξάνονταν και οι οικονομίες των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Η οικονομική άνοδος φαινόταν να είναι παγκόσμια και ανεξάρτητη από τα οικονομικά καθεστώτα.
Οι χώρες του σοβιετικού συνασπισμού, βάζοντας εξαιρετικά φιλόδοξους στόχους, θέσπισαν πενταετή ή εξαετή προγράμματα μαζικοποίησης της παραγωγής και ραγδαίας εκβιομηχάνισης. Τα εισοδήματα της εργατικής τάξης συμπιέστηκαν σε αυτή την «ηρωική αναπτυξιακή φάση», ώστε τα πλεονάσματα να επανεπενδυθούν στη βιομηχανική ανάπτυξη.
Η ανόρθωση των ευρωπαϊκών οικονομιών εξαρτήθηκε όπως και κατά τον Α΄Π.Π. από τις πολιτικές αποφάσεις των νικητών Συμμάχων, όπως ο διακανονισμός των χρεών που δημιούργησε ο πόλεμος και η παροχή πρόσθετων πιστώσεων. Ο συνδυασμός της δυνατότητας κρατικής παρέμβασης στη κρατική οικονομία και ενός σταθερού πλαισίου εξωτερικών οικονομικών σχέσεων, αποτέλεσε το μυστικό της χρυσής εποχής. Ο περιορισμός της κερδοσκοπικής κίνησης κεφαλαίων σύμφωνα με τις αρχές του Keynes και η παράλληλη στήριξη του διεθνούς εμπορίου, εξασφαλίστηκε με επάρκεια από τη συνθήκη του Bretton Woods.
Χάρη στην έξυπνη μακρό-οικονομική διαχείριση του Keynes ο φοβερός και αναπόφευκτος κύκλος οικονομικής ανόδου και ύφεσης που είχε προκαλέσει τόσες καταστροφές τη περίοδο του μεσοπολέμου, έγινε τώρα μια διαδοχή ήπιων διακυμάνσεων. Τα προβλήματα που είχαν ταλανίσει τον καπιταλισμό την εποχή της Καταστροφής, φάνηκαν να επιλύονται και να εξαφανίζονται.
Το κενσϋανό παρεμβατικό κράτος επένδυε δημόσια κεφάλαια και ασκούσε ουσιαστικό έλεγχο στους νευραλγικούς τομείς της εθνικής οικονομίας όπως η ενέργεια, οι μεταφορές, οι τράπεζες και οι αυτοκινητοβιομηχανίες, εξασφαλίζοντας έλεγχο της ανεργίας και πολιτική σταθερότητα. Ο κρατισμός υιοθετήθηκε από τις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις, που μετατόπισαν το κέντρο βάρους των πολιτικών τους στην κοινωνία με έμφαση στην ανάπτυξη και την πλήρη απασχόληση, σε αντίθεση με το οικονομικό δόγμα του Μεσοπολέμου που εστίαζε στους δείκτες της οικονομίας.
Το αμερικάνικο σχέδιο Marshall ενίσχυσε ουσιαστικά τη μεταπολεμική ανάκαμψη της Δυτικής Ευρώπης απελευθερώνοντας την από τους περιορισμούς στη ροή ξένου συναλλάγματος προς ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης. Στα πλαίσια του σχεδίου Marshall από το 1947 έως το 1952, διατέθηκαν από τις ΗΠΑ σε ξένες χώρες 22,5 δις δολάρια, τα 7/8 από αυτά με τη μορφή δωρεάς. Η γενναιοδωρία του σχεδίου ασφαλώς βοήθησε τις χώρες που την παρέλαβαν να εκσυγχρονιστούν, ενώ συγχρόνως εξασφάλισε την αντίσταση τους στις κομμουνιστικές σειρήνες.
Η έμφαση που δόθηκε στη χορήγηση δωρεών αντί δανείων, συνιστούσε μείζονα αλλαγή πολιτικής για τις Ηνωμένες Πολιτείες που αναγνώρισαν ότι τα σύνορα που εγγυούνται την ασφάλεια της χώρας βρίσκονταν πολύ μακριά από την αμερικάνικη επικράτεια. Οι ΗΠΑ είχαν άμεσο πολιτικό συμφέρον στη οικονομική ανόρθωση της Ευρώπης.
Το σχέδιο Marshall έθετε σαν προϋπόθεση την αποτελεσματική συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και τη σταδιακή απελευθέρωση του ενδοευρωπαϊκού εμπορίου και των πληρωμών, τοποθετώντας τις βάσεις για την περιφερειακή οικονομική συνεργασία στη Δυτική Ευρώπη. Επίσης, έβγαλε τις ευρωπαϊκές οικονομίες από το δρόμο της απορρύθμισης και της κρίσης, καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα εξελίξεις και οδηγώντας τες στην αυτοσυντηρούμενη ανάπτυξη.
Από το 1950 και για 25 χρόνια στην Ευρώπη υπήρξε συνεχής οικονομική μεγέθυνση, γεγονός πρωτόγνωρο για τα οικονομικά χρονικά. Το κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) αυξήθηκε κατά 3,8% το χρόνο σε όλη αυτή τη περίοδο.
Στην εξασφάλιση των επιχειρηματικών κερδών, ρόλο έπαιξε και ο μετριασμός των εργατικών διεκδικήσεων που είχε επιφέρει η θεμελίωση του Κράτους Πρόνοιας. Σημαντική υπήρξε επίσης για τη βαθμιαία απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου, η ίδρυσης πληθώρας διεθνών οργανισμών όπως ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση Πληρωμών, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα και η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Αυτοί οι οργανισμοί διευθέτησαν τα χρέη των ευρωπαϊκών κρατών, κατάργησαν τις εμπορικές ποσοστώσεις, ρύθμισαν τη παραγωγή άνθρακα και χάλυβα και κατάργησαν τους δασμούς.
Μετά την ύφεση του 1929 η οικονομική ευημερία και η κοινωνική συνοχή των ευρωπαϊκών κοινωνιών κατέρρευσαν. Το εμπόριο και οι εξαγωγές συρρικνώθηκαν, πυροδοτώντας μια έκρηξη της ανεργίας χωρίς προηγούμενο. Οι οικονομικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν για να αντιστρέψουν το κλίμα στάθηκαν ανεπαρκείς, ωθώντας στην εθνική απομόνωση και γεννώντας ολοκληρωτικά καθεστώτα που πυροδότησαν μια παγκόσμια σύρραξη.
Στο τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου στη Δυτική Ευρώπη η υιοθέτηση της κενσϋανής σχεδιασμένης οικονομίας και το σχέδιο Marshall, βοήθησαν στην εδραίωση οικονομιών πλήρους απασχόλησης και κοινωνιών μαζικής κατανάλωσης. Η προσπάθεια ξεπέρασε τις προσδοκίες των οικονομολόγων και αποτέλεσε ένα «οικονομικό θαύμα» που κράτησε μέχρι τη δεκαετία του ’70.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Γαγανάκης, Κ. (1999) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης.
Ψαλιδόπουλος, Μ. (2008) Οικονομική σκέψη και πολιτικές στο Μεσοπόλεμο και στη μεταπολεμική περίοδο. στο Δρίτσα, Μ. (επιμ.) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης.
Ασημακοπούλου, Ζ. (2008) Όψεις οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης στη μεταπολεμική Ευρώπη. στο Δρίτσα, Μ. (επιμ.) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης.
Μπρέγιαννη Κ. (2008) Νόμισμα και οικονομία στη νεώτερη Ευρώπη. στο Δρίτσα, Μ. (επιμ.) Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης.
Landes, S.D. (2003) Ο Προμηθέας Χωρίς Δεσμά. Τεχνολογική αλλαγή και βιομηχανική ανάπτυξη στη Δυτική Ευρώπη από το 1750 μέχρι σήμερα.
Hobsbawm, E.J. (2004) Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991.
