Η νικηφόρα μάχη των Μυκονιατών απέναντι σε Τούρκους και Αλγερινούς ήταν μια από τις καθοριστικές μάχες του δεύτερου χρόνου της Ελληνικής Επανάστασης, που συνέβαλε κυρίως στην αναπτέρωση του ηθικού των εξεγερμένων.
Η μάχη έγινε στις 11 Οκτωβρίου του 1822, και στη διάρκειά της αναδείχθηκε η ηγετική μορφή της Μαντώς Μαυρογένους, το τέλος της οποίας αναδεικνύει το τέλος πολλών άλλων προσωπικοτήτων της εξέγερσης για την ανεξαρτησία το 1821.
- Γράφει ο Τάκης Κάμπρας
Τα πρώτα χρόνια της επανάστασης ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος κυριαρχούσε στο Αιγαίο, παρά τις μεμονωμένες επιτυχίες των Ελλήνων μπουρλοτιέρηδων. Σημειωτέον ότι την ίδια περίοδο δεν υπήρχαν χρήματα για μισθοδοσία και ζωοτροφές, με αποτέλεσμα τα ελληνικά καράβια να κρύβονται και να δένουν σε απόμερα αγκυροβόλια. Κάτι που μαρτυρούν οι επιστολές του Μιαούλη και των υδραίων προκρίτων προς την Προσωρινή Διοίκηση (Κυβέρνηση) της Ελλάδος, το 1822.
Βρισκόμαστε στο δεύτερο έτος της Εθνικής Επανάστασης και ο τουρκικός στόλος, μετά τις αποτυχίες σε Σπέτσες και Ναύπλιο, έπλευσε προς την Κρήτη και αγκυροβόλησε στη Σούδα. Στη συνέχεια αναχώρησε την 8η Οκτωβρίου 1822 με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, όπου θα ξεχειμώνιαζε. Την 11η Οκτωβρίου, μοίρα του τουρκικού στόλου στην οποία υπήρχαν και Αλγερινά, εμφανίστηκε μεταξύ Νάξου και Μυκόνου και ορισμένα σκάφη της πλησίασαν περισσότερο τις ακτές της Μυκόνου.
Οι κάτοικοι του νησιού ανησύχησαν μεν αλλά γενικά οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου είχαν σκληρή πείρα από τις επιδρομές των αλγερίνων πειρατών. Οι Μυκονιάτες είχαν πολεμήσει τους Τούρκους, τόσο στη θάλασσα, όσο και στη στεριά. Αμέσως, σήμανε συναγερμός, κτύπησαν οι καμπάνες και οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι του νησιού. Τα Αλγερινά πλοία άρχισαν να κατεβάζουν τις λέμβους στη θάλασσα και 100 ναύτες αποβιβάστηκαν στη Μύκονο.
Ο σκοπός τους ήταν ο εφοδιασμός τους για να συνεχίσουν προς την Κωνσταντινούπολη αφενός και να τιμωρήσουν τους Μυκονιάτες κατ’ εντολή των Τούρκων. Οι αμυνόμενοι, που γρήγορα πέρασαν στην αντεπίθεση, ήταν οπλισμένοι με τρομπόνια (βραχύκαννα πλατύστομα όπλα) και χατζάρια όρμησαν αμέσως κατά των Αλγερινών και τους απώθησαν σχετικά εύκολα προς τις λέμβους τους.
Τότε, τα τουρκικά πλοία άρχισαν να κανονιοβολούν το λιμάνι χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Ο Καπουδάν Πασάς έκρινε ότι δεν άξιζε τον κόπο να χάσει καιρό για να επιχειρήσει νέα απόβαση στο νησί και αφού κράτησε τα πλοία του μέχρι τις 14 Οκτωβρίου στην περιοχή (μεταξύ Νάξου και Μυκόνου), απέπλευσε τελικά προς βορρά.
Μαντώ Μαυρογένους
Στη μάχη πολέμησαν γενναία πολλοί, αλλά ξεχώρισε και μια γυναίκα, η Μαντώ Μαυρογένους με καταγωγή από ευγενή οικογένεια του νησιού.
Ανιψιά του Νικολάου Μαυρογένη, επί πολλά έτη δραγουμάνου του στόλου (1770-1786) και στη συνέχεια ηγεμόνα της Βλαχίας (1786-1790). Γεννήθηκε στην Τεργέστη το 1796, όπου ήταν εγκαταστημένος ο πατέρας της Νικόλαος Μαυρογένης, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, στην οποία μυήθηκε και η Μαντώ Μαυρογένους το 1820.
Ίσως, αυτή ακριβώς η σχέση της με τους Φιλικούς να αποτέλεσε η αιτία για τον παραμερισμό της από τα κοινά, αργότερα, μετά από την απελευθέρωση. Να αναφέρουμε εδώ ότι η παρουσία της στη μάχη από πολλούς ιστορικούς αμφισβητείται. Ίσως επειδή ήταν γυναίκα, όπως και άλλες πολλές που δεν εμφανίζει η ιστορία.
Ως γνωστόν η στάση των Ελλήνων ιστορικών του 19ου αιώνα κατέκριναν «το τολμηρό διάβημα και τον ελευθεροϊδεατισμόν μιας νέας και ωραίας κόρης που αποφασίζει να ζήση στο στρατόπεδο με άνδρες, αδιάφορη για τις αυστηρές περί γυναικών διατάξεις του κοινωνικού κώδικα εκείνης της εποχής».
Ίσως, όμως, να έπαιξε ρόλο και η σταθερή προσήλωση της Μαντώς στον Καποδίστρια, που προκάλεσε την αδιαφορία του Όθωνα, γι’ αυτήν παρά τις εκκλήσεις της για μια σύνταξη.
Σημασία έχει ότι η δράση της έγινε γνωστή κυρίως χάρη στους ξένους ιστορικούς, οι οποίοι, όπως ανέφερε τον Φεβρουάριο του 1931 η συγγραφέας Αθηνά Ταρσούλη σε ομιλία της στην αίθουσα του «Παρνασσού»: «Πώς και γιατί κανείς από τους σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς δεν αναφέρει στις σελίδες του τη Μαντώ Μαυρογένους;».
«Είναι ανεξήγητο, γράφει ο ελληνιστής και φιλέλλην Jules Blancart, πως ελησμονήθηκε μια τόσο μεγάλη γυναίκα, μια τέτοια υπέροχη ηρωίδα». Εκτός του Blancart, που δημοσίευσε τη βιογραφία της με τίτλο «Les Mavroyeni», οι Francois Pouqueville, Maxim Raybaud, Ginouvier και ο Δανός Friedel τής αφιέρωσαν πολλές αναφορές και αρκετές λιθογραφίες.
Στις παραμονές του αγώνα βρισκόταν στην Τήνο με το θείο της Φιλικό παπα-Μαύρο, απ’ τον οποίο μυήθηκε στον αγώνα και μαζί του πήγε στην Μύκονο – πατρίδα της μητέρας της – αμέσως μετά την έκρηξη της Επανάστασης. Η μάνα της ήταν η Ζαχαράτη, Μυκονιάτισσα, θυγατέρα του Αντώνη Χατζή Μπάτη.
Στα 1812, ο πατέρας της ανάθεσε τη μόρφωσή της στο συγγενή τους, πολυμαθέστατο πατριώτη, παπα-Μαύρο, στην Τήνο.
Με την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 εξοπλίζει με δικές της οικονομίες δύο πλοία – με καπετάνιους τον Αζορμπά και τον Νικολή και τα στέλνει να πάρουν μέρος στον Αγώνα, μαζί με άλλα δύο μυκονιάτικα πλοία που εξόπλισαν Μυκονιάτες. Τον Ιούνιο του 1821 άλλα τέσσερα μυκονιάτικα πλοία εξοπλίζονται, με προτροπή της Μαντώς.
Με τη λήξη της Επανάστασης, η Μαντώ Μαυρογένους εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο, (σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού το 1824, ως εξής: Αριθ. 319, Κοκώνα Μαντώ)και τιμήθηκε με διάταγμα του Καποδίστρια, για της υπηρεσίες της με μια μικρή σύνταξη και το βαθμό του αντιστρατήγου.
Όταν όμως, για πολιτικούς λόγους, ο Δημήτριος Υψηλάντης αθέτησε την υπόσχεσή του να την παντρευτεί, η ένδεια στην οποία περιήλθε και η βίαιη απομάκρυνσή της από το Ναύπλιο το 1826 – από τον Κωλέττη – υπήρξαν βαρύτατα πλήγματα για τη Μαντώ Μαυρογένους…
Ο Καποδίστριας δεν ήξερε τι να κάνει. Γι’ αυτό παρέδωσε το υπόμνημα στον υπουργό Δικαιοσύνης, Ιωάννη Γεννάτο, νομομαθή που είχε φέρει μαζί του ο κυβερνήτης για να δημιουργήσει την πρώτη στοιχειώδη Δικαστική Υπηρεσία στην απελευθερωμένη Ελλάδα.
Τι περιείχε ακριβώς το υπόμνημα είναι άγνωστο, ο Γεννάτος απάντησε ωστόσο ως εξής: «Εάν τω όντι έχει ομολογίαν ένεκα της οποίας ο κύριος Δ. Υψηλάντης δέχεται να πληρώσει όσα ζητήσει η κυρία Μαντώ, εάν μετά την αποκατάστασιν της Ελλάδος δεν τη νυμφευθεί, οποία δικαιώματα δύνανται εξ αυτής να πηγάσουν;
Να την νυμφευθεί; Και η Εκκλησιαστική Αρχή δύναται να βιάσει γάμον; Εάν δεν είναι απλή συμφωνία αλλά συνοδεύεται από την πράξιν της παρθενοφθορίας, ποίαν δύναμιν έχει η Εκκλησιαστική Αρχή;».
Στην ουσία, απορρίφθηκε το υπόμνημα της Μαυρογένους, καθώς μέσα στις συντηρητικές κοινωνικές συνθήκες δεν μπορούσε να αποκαλύψει την «παρθενοφθορία» της ώστε να αναγκάσει την Εκκλησία να τελέσει τον γάμο.
Ο Καποδίστριας αναγνώρισε ωστόσο τα ανδραγαθήματα και τις θυσίες της για το έθνος και της απένειμε μικρή τιμητική σύνταξη.
Όμως, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το θάνατό του Υψηλάντη ένα χρόνο μετά από του Κυβερνήτη, και την καταδίωξη του Κωλέττη, αναγκάστηκε να πάει κοντά σε συγγενείς της στην Πάρο. Εκεί πέθανε από τυφοειδή πυρετό – φτωχή, έχοντας δωρίσει την τεράστια περιουσία της στον Αγώνα. Ενταφιάστηκε, με δημόσια δαπάνη, στο προαύλιο του ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής.
