Συνέντευξη με τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών κ. Παναγιώτη Ροϊλό. Καθηγητή συγκριτικής λογοτεχνίας και νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ όπου κατέχει την έδρα «Γιώργος Σεφέρης» και πανεπιστημιακός εταίρος στο Κέντρο Διεθνών Σχέσεων Weatherhead και στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών Minda de Gunzburg.
- Της Μαρίας Ανδρέου
Μεγάλη τιμή και χαρά για τo newsbreak.gr η συνάντηση μας και η συνέντευξη με τον νέο Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών τον κ. Παναγιώτη Ροϊλό ένα άνθρωπο των γραμμάτων και του πνεύματος που χαρίζει με τις γνώσεις του παγκόσμια το μεγαλείο του ελληνικού πολιτισμού.
Ως Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ, όπου κατέχει την Έδρα Γιώργος Σεφέρης, για την προώθηση του νεοελληνικού πολιτισμού οικουμενικά ο κ. Ροϊλος είναι πολύ αγαπητός από τους φοιτητές του.
Το ίδιο χρήσιμος και καίριος ευελπιστεί όμως να γίνει και ως ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών καθώς πήρε την σκυτάλη από την σπουδαία κ. Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ την Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης και Πρύτανη της Ακαδημίας των Πανεπιστημίων των Παρισίων που και αυτή τόσα χρόνια με την ζέση της και την παιδεία της κρατούσε το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών ένα όραμα του αείμνηστου Κωνσταντίνου Καραμανλή ζωντανό παγκόσμια και διαχρονικό φάρο πολιτισμού.
Φιλικός, ευγενικός, ευθύβολος ο κ. Ροϊλος έχει συναίσθηση της ευθύνης για το ΕΠΚΔ και μας απαντά με χαμόγελο για τα σχέδια που έχει για αυτό τον πολιτιστικό ομφαλό… Ωστόσο δεν διστάζει να μας μιλήσει και για μεγάλα υπαρξιακά θέματα όπως η ζωή, ο θάνατος και ευτυχία αφού δεν θα χάναμε την ευκαιρία να εκμαιεύσουμε την σκέψη ενός σύγχρονου φιλόσοφου!
- Σ ένα κόσμο που αλλάζει με γοργούς ρυθμούς, όπου η παγκοσμιοποίηση προσπαθεί να εξαφανίσει ταυτότητες, μνήμες, παραδόσεις το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών συνεχίζει να φυλά Θερμοπύλες; Μπορεί ό,τι είναι τοπικό με βαθιές ρίζες και φιλοσοφική θεώρηση να γίνει παγκόσμιο και αξιακό πρότυπο; Μπορεί ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός να γίνει οικουμενικός;
Όπως γνωρίζετε, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών είναι από τα σπουδαιότερα του είδους του στην Ευρώπη, με μεγάλη επιδραστικότητα και με σπουδαίο όραμα, το οποίο προσπαθώ να υπηρετήσω και να προαγάγω εγκαινιάζοντας συνέργειες και εκτός Ευρώπης. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, με όλο του το μεγαλείο και όλα του τα πιθανά τρωτά σημεία, έχει ανεξίτηλα εμποτίσει την διεθνή σκέψη, κυρίως την αποκαλούμενη “δυτικοευρωπαϊκή”, και διαμορφώσει σημαντικές πτυχές του παγκόσμιου πολιτισμού. Οι Δελφοί, ο “ομφαλός” του αρχαίου κόσμου, οφείλουν να καταστούν “παγά λαλέουσα” που θα εμπνέει και τον σύγχρονο κόσμο. Το ζητούμενο σήμερα, ίσως περισσότερο από το εάν το τοπικό μπορεί να γίνει παγκόσμιο, είναι εάν το παγκοσμιοποιημένο αφεθεί να ποδηγετήσει και να εξαλείψει το τοπικό. Εάν, με άλλα λόγια, ο ηγεμονικός, κατά βάσιν αγγλοσαξωνικός, τρόπος ζωής και σκέψης, θα αφεθεί να οδηγήσει σε μία ομογενοποίηση/ρομποτοποίηση συμπεριφορών και κοινωνικοπολιτισμικών προτεραιοτήτων και αναγκών. Σε μία εποχή όπου πολύ συχνά και ορθώς συζητούμε και επιδιώκουμε την επικοινωνία και τον δημιουργικό ενοφθαλμισμό διαφόρων πολιτισμών, παρατηρούμε ότι ταυτόχρονα παρόμοιες συζητήσεις και επιδιώξεις όχι σπάνια πραγματοποιούνται υπό το πρίσμα ηγεμονικών και ομογενοποιητικών συστημάτων δράσης και αντίστοιχων ιδεολογικών/οικονομικών προτεραιοτήτων και προτύπων σκέψης.
- Ποιο είναι το προσωπικό σας όραμα για το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών και γιατί δεχθήκατε αυτή την θέση; Σας γεμίζει ευθύνη μια θέση που είχε για τριάντα χρόνια μια Κυρία των γραμμάτων, ένας σπουδαίος πνευματικός άνθρωπος της εποχής μας όπως η Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ; Εκτός από μεγάλη προσωπικότητα των γραμμάτων, η Ελένη Αρβελέρ είναι ένας σοφός άνθρωπος, αφοσιωμένος, χαρισματικός και σ αφοπλίζει με την καλοσύνη και την ευγένεια της …
Ασχολούμαι ερευνητικά με τον πολιτισμό, την σχέση του με την κοινωνία και την πολιτική, από τις αρχές των σπουδών μου. Εδώ και δεκαεπτά χρόνια έχω συνιδρύσει στο Χάρβαρντ, στο Κέντρο Διεθνών Σχέσεων Weatherhead, ένα πρόγραμμα ερευνητικών, διεπιστημονικών σεμιναρίων για την πολιτιστική πολιτική. Εκτός σημαντικών συναδέλφων πανεπιστημιακών, συνομιλητές μου στο πλαίσιο του σεμιναριακού αυτού προγράμματος έχουν υπάρξει και αξιόλογοι πολιτικοί, όπως, για παράδειγμα, ο εξαιρετικός Michael Dukakis. Με άλλα λόγια, η προαγωγή θεμάτων πολιτισμού σε διεθνές και ελληνικό επίπεδο είναι κάτι που υπηρετώ σχεδόν δυο δεκαετίες. Και το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών έχει μεγάλες δυνατότητες συμβολής στον παγκόσμιο πολιτισμό. Είναι μια πρόκληση για εμένα και γι’ αυτό δέχθηκα την τιμή που μου έκανε η ελληνική πολιτεία. Είναι μεγάλη τιμή που διαδέχθηκα στην συγκεκριμένη θέση την σπουδαία και σοφή Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ. Ως μέλος του ΔΣ του Κέντρου για δέκα περίπου χρόνια είχα την τύχη να συνεργασθώ στενά μαζί της. Είναι αγαπημένη μου μέντορας και τώρα πια φίλη! Είναι μεγάλη τύχη για εμένα που την έχω αρωγό και γνωρίζω ότι με νοιάζεται. Η εκτίμησή της προς εμένα είναι από τα μεγαλύτερα δώρα στην σταδιοδρομία μου. Η στοργή της είναι θα έλεγα μητρική, και αμοιβαία είναι ασφαλώς και τα δικά μου αισθήματα! Η ειλικρίνεια είναι, από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας μας, η βάση πάνω στην οποία χτίσθηκε η πολύ σπουδαία, για εμένα, αυτή σχέση. Δεν είναι τυχαίο που μια από τις πρώτες αποφάσεις που πήραμε ως καινούργια διοίκηση του Κέντρου είναι να αφιερώσουμε την πρώην αίθουσα “Διόνυσος” και νυν “Αρβελέρ” σε εκείνην. Με ρωτάτε για το προσωπικό μου όραμα για το ΕΠΚεΔ. Με μια φράση: να γίνει, στο μέτρο του δυνατού (“δει δη χρημάτων”…) , “ομφαλός” του παγκόσμιου πολιτιστικού γίγνεσθαι και να βάλει την σφραγίδα του στην σύγχρονη σκέψη. Εν γένει, οι σχετικές πρωτοβουλίες μου κινούνται σε τρεις, θα έλεγα, ομόκεντρους κύκλους: ο πρώτος περιλαμβάνει τις τοπικές κοινότητες των Δελφών, της Φωκίδας και της Περιφέρειας της Στερεάς Ελλάδας. Ο δεύτερος, την Ελλάδα. Ο τρίτος, την Ευρώπη και τον κόσμο γενικότερα, με απώτερο στόχο την εδραίωση αυτού που ονομάζω “διεθνές δελφικό πολιτιστικό δίκτυο/forum”, το οποίο, βεβαίως, απαιτεί συνεργασίες και με διεθνείς φορείς του εξωτερικού.
- Πως επιτυγχάνεται αυτό μέσα από τους Δελφικούς Διαλόγους ; Η αποστολή αυτού του προγράμματος είναι η εξωστρέφεια, ο διάλογος για το νόημα της ζωής και της ύπαρξης του ανθρώπου σήμερα με βάση το πνεύμα, την γνώση, το ήθος, τον πολιτισμό;
Οι Δελφικοί Διάλογοι, οι οποίοι εγκαινιάσθηκαν το περασμένο καλοκαίρι, αποτελούν πραγμάτωση ενός παλαιού μου οράματος. Πρόκειται για θεσμό διεθνούς προσανατολισμού. Οι Πρώτοι Δελφικοί Διάλογοι εστιάσθηκαν σε ένα από τα περισσότερο φλέγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας σήμερα: την επίδραση της τεχνολογίας, κυρίως της τεχνητής νοημοσύνης, στην δημοκρατία, στους τρόπους συμμετοχικότητας των πολιτών στην λήψη αποφάσεων (ή, απεναντίας, στους μηχανισμούς ασφυκτικού ελέγχου και περαιτέρω αλλοτρίωσής τους). Με ποιους τρόπους η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να διασφαλίσει και να συμβάλει (αλλά, σε κάθε περίπτωση, να μην εξαλείψει!) την ετερογένεια της ατομικότητας των πολιτών, των ιδιαιτεροτήτων των επιμέρους κοινωνιών και συλλογικών “εαυτών”; Ποια πρέπει να είναι τα θεσμικά πλαίσια μέσα στα οποία πρέπει να κινείται η εξέλιξη της ψηφιοποίησης τομέων της ανθρώπινης δράσης; Αυτά ήταν κάποια από τα θέματα που θίξαμε το περασμένο καλοκαίρι στους Δελφικούς Διαλόγους, στους οποίους συμμετέσχαν εξαιρετικοί συνάδελφοι: οι σημαντικοί φιλόσοφοι/στοχαστές Étienne Balibar και Pierre Lévy, και οι επιστήμονες στους χώρους των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών Jeffrey Schnapp από το Χαρβαρντ και Peter Howard από την Οξφόρδη. Οι πρώτοι Δελφικοί Διάλογοι στέφθηκαν με πρωτοφανή επιτυχία. Αρκεί να σας αναφέρω ότι τους παρακολούθησαν διαδικτυακά περί τις ογδόντα πέντε χιλιάδες άνθρωποι από όλον τον κόσμο! Θα ήθελα και εδώ να αναγνωρίσω και να εξάρω την τεράστια συμβολή της Eurolife και ιδιαιτέρως του Διευθύνοντα Σύμβουλού της κ. Αλέξανδρου Σαρρηγεωργίου στην θεμελίωση του καινούργιου αυτού διεθνούς θεσμού: η Eurolife χρηματοδοτει εξ ολοκλήρου τους Δελφικούς Διαλόγους και στηρίζει τις πρωτοβουλίες διεθνούς εξωστρέφειας του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών. Πρόκειται για την μεγαλύτερη από ιδρύσεως του Κέντρου χορηγία από ιδιωτικό φορέα που είχα την χαρά να εξασφαλίσω μόλις στο πρώτο τρίμηνο της θητείας μου.
- Εξαιρετική δουλειά κάνετε στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών και με την Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών για υποψήφιους διδάκτορες, μεταπτυχιακούς φοιτητές και όχι μόνο… Πόσο σημαντικό είναι να συνεχίσει η πολιτεία ,το ΥΠΠΟ, η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας να χρηματοδοτεί τον αγαθό σκοπό σας; Αλλά και άλλοι χορηγοί, ιδιώτες, να σας συνδράμουν με την αρωγή τους; Η συνεχής γνώση δεν είναι δύναμη;
Η Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών ήταν άλλο ένα μου όραμα, το οποίο έγινε πραγματικότητα πριν επτά χρόνια περίπου. Εξέχοντες συνάδελφοι από όλον τον κόσμο προσφέρουν διεπιστημονικά σεμινάρια κυρίως σε υποψήφιους διδάκτορες. Πρόκειται, από όσο γνωρίζω, για μοναδικό πρόγραμμα για την Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα αντίστοιχου κύρους και βεληνεκούς στην Ευρώπη. Και για την πρωτοβουλία αυτή είχα την τύχη να εξασφαλίσω ένθερμη και αφειδώλευτη υποστήριξη–από την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, αυτή την φορά, αρχής γενομένης από τον πρώην Περιφερειάρχη κ. Κώστα Μπακογιάννη, που απλόχερα αγκάλιασε το πρόγραμμα από την γένεσή του. Και ο νυν Περιφερειάρχης κ. Φάνης Σπανός το έχει στηρίξει με ενθουσιασμό και συνέπεια. Πρόκειται για μια σημαντική δίοδο επικοινωνίας της Περιφέρειας, αλλά και της Ελλάδας, εν γένει, με σημαντικές διεθνείς εκπαιδευτικές και ερευνητικές εξελίξεις. Μόλις ανέλαβα την προεδρία του Κέντρου ξεκίνησα μια προσπάθεια ανεύρεσης χορηγιών και μέχρι τώρα τα πράγματα πηγαίνουν εξαιρετικά καλά, όπως ήδη σας ανέφερα. Δυστυχώς, από την έναρξη της κρίσης το Κέντρο αντιμετωπίζει πολλές και σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες. Ωστόσο, έχω την διαβεβαίωση της σημερινής πολιτικής ηγεσίας ότι αυτό σύντομα θα αλλάξει και θα αυξηθεί η ετήσια επιχορήγηση. Είμαι βαθύτατα ευγνώμων στην Υπουργό Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη, χάρη στην πρωτοβουλία, επιμονή και ακάματες ενέργειες της οποίας έχει ενταχθεί στο ταμείο ανάκαμψης το μεγαλόπνοο έργο της πλήρους ενεργειακής αναβάθμισης και ανακαίνισης του συνεδριακού μας κέντρου. Πρόκειται για ένα μεγάλο επενδυτικό έργο, ύψους περίπου 11 εκατομμυρίων ευρώ, το οποίο θα δώσει τεράστια ώθηση όχι μόνο στο Κέντρο μας, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή. Είναι προσωπική επιτυχία της κ. Μενδώνη, η οποία κατανοεί και στηρίζει πλήρως τον παγκόσμιο χαρακτήρα και την προσφάτως ανακτηθείσα και επεκτεινόμενη, σε διεθνές επίπεδο, δυναμική του ιστορικού αυτού Κέντρου. Είναι μεγάλη τιμή και εγγύηση ότι η συνεργασία μας είναι άψογη και ότι συμμερίζεται το όραμά μου και τις προτεραιότητες που έχουμε θέσει. Με ρωτάτε αν η γνώση είναι δύναμη: ναι, είναι το μεγαλύτερο όπλο που μπορεί να διαθέτει, ειδικά σήμερα, ένας άνθρωπος, ειδικά όταν αυτή συνοδεύεται από κριτική σκέψη. Και η απόκτηση της τελευταίας είναι το κατεξοχήν αντικείμενο των θεωρούμενων ως αντιπαραγωγικών (και για αυτό τον λόγο συχνά υποτιμούμενων) ανθρωπιστικών επιστημών. Αλίμονο στις γενιές και τις κοινωνίες που θα εναποθέσουν το παρόν και το μέλλον τους στην αυταπάτη της αλγοριθμικής πανάκειας.
- Μέσα στις δράσεις του Ευρωπαϊκού Κέντρου Δελφών είναι και τα ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για νέους ηθοποιούς και σπουδαστές δραματικών σχολών. Οι τέχνες τι προσφέρουν στον άνθρωπο από την αρχαιότητα ως σήμερα ειδικά η αρχαία τραγωδία και η αττική κωμωδία; Δεν θα έπρεπε το αρχαίο ελληνικό θέατρο να ταξιδεύει σ όλο τον κόσμο, μοναδικό στο είδος του για τα πανανθρώπινα νοήματα του και τις αξίες του, τα μηνύματα του για την ύβρις , νέμεσις , κάθαρσις ; Τι σχέδια έχετε για να ταξιδέψει ο Αισχύλος, ο Αριστοφάνης, ο Ευριπίδης, ο Σοφοκλής από την Κίνα μέχρι την Αμερική;
Η τέχνη, ειδικά το θέατρο, και μάλιστα οι αρχαίες ελληνικές απαρχές του, δίνουν έκφραση, ενίοτε και διέξοδο, στις διαχρονικές αγωνίες του ανθρώπου, υπηρετούν την ανθρωπινότητά του κυρίως μέσω των διόδων επικοινωνίας και ενσυναίσθησης που δημιουργούν μεταξύ ατομικών ή και συλλογικών υποκειμένων. Είναι το κατεξοχήν μέσο εδραίωσης αυτό που ο οξυδερκής ανθρωπολόγος Victor Turner όριζε ως communitas ή flow. Το αρχαίο θέατρο ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο. Δεν υπάρχει θέμα απουσίας ή άγνοιάς του στον υπόλοιπο κόσμο. Τολμώ να πω ότι συχνά στο εξωτερικό το τιμούν και πειραματίζονται με αυτό με περισσότερη αξιοπρέπεια και σεβασμό από ό,τι ενίοτε γίνεται εδώ. Ίσως να φταίει το κακώς εννοούμενο, ή και αυθαίρετο, πνεύμα πολιτιστικής εγγύτητας και οικειότητας που μας κατέχει σε σχέση με το αρχαίο ελληνικό δράμα. Αλλά πρέπει να απαγκιστρωθούμε από αυτό το πνεύμα, να το αντιμετωπίσουμε κριτικά και δημιουργικά, αλλά και χωρίς, στο μέτρο του δυνατού, προτεραιότητά μας να είναι η αλαζονική καλλιτεχνική ή ιδεολογική εξαργύρωση των δικών μας προσωπικών ή συλλογικών νευρώσεων και ανούσιων εντυπωσιοθηρικών εμπνεύσεων και επεμβάσεων. Το Κέντρο Δελφών έχει μεγάλη ιστορία στην προώθηση καινούργιων θεατρικών ερμηνειών του αρχαίου δράματος, η οποία καταγράφεται σε έναν σημαντικό τόμο που το Κέντρο μας εξέδωσε πριν ένα χρόνο περίπου. Η παράδοση συνεχίζεται, κυρίως (λόγω έλλειψης πόρων) υπό την μορφή θεατρικών εργαστηρίων όπου σπουδαίοι θεατράνθρωποι ή οι διάδοχοί τους (όπως ο Eugenio Barba ή η σχολή του Jersy Grotowski) πειραματίζονται με το αρχαίο, και όχι μόνο, δράμα. Το περασμένο καλοκαίρι διοργανώσαμε ένα εξαιρετικά επιτυχημένο πρόγραμμα θεατρικών εργαστηρίων και παραστάσεων με εστίαση στο επίκαιρο θέμα, σήμερα στην εποχή του ύστερου ανθρωπόκαινου, τον άνθρωπο και την φύση. Θα ήθελα εδώ να επισημάνω την μεγάλη συμβολή όλα αυτά τα χρόνια στο συγκεκριμένο πρόγραμμα του σπουδαίου Θεόδωρου Τερζόπουλου, αλλά και της κ. Μάρως Νικολοπούλου, για χρόνια πολύτιμου στελέχους του Κέντρου. Και εδώ επιτρέψτε μου να τονίσω ότι τόσο οι συναδέλφισσες και συνάδελφοι του Διοικητικού μας Συμβουλίου, όσο και ο διευθυντής και τα στελέχη του Κέντρου είναι απόλυτα αφοσιωμένες και αφοσιωμένοι στο όραμά του. Η δουλειά μας είναι συλλογική και ό,τι πετυχαίνουμε είναι επιτυχία και έργο όλων μας.
- Πολλά συγχαρητήρια θα ήθελα να σας δώσω , μας συγκινήσατε βαθιά και εσείς και η συνάδελφος Κατερίνα Λυμπεροπούλου, με τα κείμενα που γράψατε και για την όλη ιδέα, την αισθητική σας, το σχεδιασμό, της έκθεσης Φωτογραφίας του Roebert McCabe “ Η Ελλάδα μετά τον πόλεμο- Τα χρόνια της ελπίδας” που φιλοξενήθηκε στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών. Καθώς και το ομώνυμο βιβλίο που κυκλοφορεί είναι μάθημα ιστορίας. Βλέποντας την έκθεση , τις φωτογραφίες αναρωτήθηκα πως οι παππούδες μας βγαίνοντας από την κατοχή , από τον φασισμό, την πείνα, τον θάνατο, ήταν τόσο γελαστοί αν και ξυπόλητοι και εμείς που τα έχουμε όλα είμαστε τόσο κατηφείς και μελαγχολικοί; Η ελευθερία είναι μεγάλο αγαθό έτσι δεν είναι;
Η ελευθερία είναι το μεγαλύτερο κοινωνικό αγαθό. Και έχει διάφορες εκφάνσεις. Εκτός από την πολιτική και εθνική ελευθερία, υπάρχει και η κοινωνική και οικονομική. Η τελευταία ποδηγετείται από διάφορες δομές εξουσίας και κέντρα λήψης αποφάσεων στα οποία οι απλοί πολίτες δεν έχουν πρόσβαση. Η τεχνολογία μπορεί να συμβάλει σε διαδικασίες διεκδίκησης περισσότερης ελευθερίας, αλλά, δυστυχώς, ακόμη συχνότερα γίνεται όργανο (έμμεσου ή και άμεσου) ελέγχου και περιορισμών των πολιτών και συγκεντρωτισμού εξουσίας. Ή φωτογραφική έκθεση την οποία αναφέρετε αποφάσισα να εγκαινιάσει τον κύκλο των φετινών κεντρικών εκδηλώσεων του Κέντρου, ακριβώς διότι τονίζει την κινητήρια δύναμη της ελπίδας, ιδίως σε μεταβατικές περιόδους. Και μην ξεχνάτε ότι και η δική μας εποχή είναι άκρως μεταίχμια. Άλλωστε η μεταιχμιακότητα αυτή, εν σχέσει και με το παρόν και μέλλον της δημοκρατίας, θα αποτελέσει το αντικείμενο των Δεύτερων Δελφικών Διαλόγων στα τέλη Ιουνίου 2024.
- Πως βλέπετε ως ομογενής του εξωτερικού την Ελλάδα μας; Από τι πάσχει η ελληνική κοινωνία και σε τι ακόμη κρατά το κεφάλι ψηλά; Τι συμβαίνει με τον Έλληνα , που παλιά ήταν φτωχός πλην τίμιος και φιλότιμος ; Αυτή η λέξη φιλότιμο δεν εμφανίζεται σ άλλη γλώσσα . Μας έκλεψαν το φιλότιμο;
Όπως όλοι μας, δυστυχώς, γνωρίζουμε και βιώνουμε, σε όλον τον κόσμο τα πράγματα βαίνουν προς τα χείρω. Ως προς την Ελλάδα, από την ανεξαρτησία της μέχρι σήμερα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, το κύριο μειονέκτημά της είναι, πιστεύω, ότι επιμένει να είναι ετερόφωτη, σε σημείο, ενίοτε, που επισκιάζονται οι όποιες απόπειρες και πρωτοβουλίες αυτόφωτης δημιουργίας. Με ρωτάτε από τι πάσχει η ελληνική κοινωνία. Θα έλεγα από την έλλειψη αυτοεκτίμησης. Δεν είναι δυνατόν, για παράδειγμα, η αποκαλούμενη επαρχία, διακόσια και πλέον χρόνια από την ελληνική επανάσταση, να είναι αποψιλωμένη δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά. Κατά την γνώμη μου, η κατάσταση αυτή είναι ο καθρέπτης των χρόνιων παθογενειών της χώρας. Ποιος θα τολμήσει να τον αντικρίσει κατάματα; Τα τελευταία χρόνια γίνονται, ευτυχώς, σημαντικές προσπάθειες, αλλά πρέπει να ενταθούν. Χρειάζεται μια πανεθνική εκστρατεία για να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα αυτό, κυρίως στα νησιά και τις πολύ ευάλωτες, για ευνόητους λόγους, ακριτικές περιοχές. Είναι μεγάλο το στοίχημα και ξέρετε επίσης γιατί; Γιατί στο θέμα αυτό δεν εμπλέκονται άλλοθι ξένων παραγόντων και συνωμοσιολογικών σεναρίων. Στο πρόβλημα αυτό η ελληνική κοινωνία και πολιτεία αναμετράται με τον ίδιο τον εαυτό της, με κανέναν άλλον, αυτόν καλείται να υπερβεί.
- Είναι γάγγραινα για την Ελλάδα η μετανάστευση ενός λαμπρού μορφωτικού δυναμικού στο εξωτερικό; Είναι δυστυχία και απώλεια για την πατρίδα μας, για τις οικογένειες, η φυγή των νέων μας από τις εστίες τους, την χώρα τους γιατί πολύ απλά δεν τα βγάζουν εις πέρας και δεν μπορούν να έχουν καριέρα και να δημιουργήσουν φαμίλια ταυτοχρόνως;
Βεβαίως αυτό είναι πολύ μεγάλο πρόβλημα που πρέπει να επιλυθεί. Κατανοώ ότι είναι πολυσύνθετο και πολλοί παράγοντες εμπλέκονται. Πρέπει να δίνονται κίνητρα επιστροφής των Ελλήνων στην χώρα τους. Όλων, όχι μόνο των επιστημόνων και των μορφωμένων.
- Είστε Καθηγητής στο Τμήμα Κλασσικών Σπουδών, στο Τμήμα Συγκριτικής Κριτική Σκέψης και Γραμματολογίας, στο Πρόγραμμα Μεσαιωνικών Σπουδών και στο Πρόγραμμα Εθνολογίας και Μυθολογίας του Χάρβαρντ, καθώς και Πανεπιστημιακός Εταίρος στο περίφημο Κέντρο Διεθνών Σχέσεων του Χάρβαρντ Weatherhead και επίσης στο αντίστοιχο εκεί Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών. Ποιος είναι ο στόχος σας; Μπορεί σε ένα τόσο σπουδαίο Πανεπιστήμιο για όλο τον κόσμο ο νέος ελληνικός πολιτισμός από τον Ελύτη, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Καζαντζάκη, τον Παπαδιαμάντη να γίνει φάρος και να δώσει λύσεις στην καθημερινότητα αλλά και στο νόημα της ύπαρξης;
Τις λύσεις που αναφέρετε ο καθένας τις βρίσκει μόνος του. Και να σας πω κάτι: είμαι πολύ καχύποπτος έναντι όσων ευαγγελίζονται και διατυμπανίζουν ιεραποστολικά οράματα και θάματα, τα οποία, κατά κανόνα, τα εξαργυρώνουν πολύ ακριβά. Αφήνοντας λοιπόν κατά μέρος τις πολύ δύσκολες και μάλλον ανέφικτες μεσσιανικού χαρακτήρα λύσεις που αναφέρετε, θα έλεγα ότι αυτό που με πολλή δουλειά, προσήλωση, πείσμα (που κάποτε με καθιστά αντιπαθητικό, το γνωρίζω) και έρευνα προσπαθώ να κάνω είναι ο νεότερος ελληνισμός, η ιστορία και ο σπουδαίος πολιτισμός του, να τυχαίνουν τον σεβασμό και την αναγνώριση που τους αρμόζει. Και νομίζω ότι δεν τα καταφέρνω άσχημα. Πριν κάποια χρόνια μάλιστα ίδρυσα δυο εκδοτικές σειρές για τον νεότερο ελληνισμό σε συνεργασία με το Harvard University Press.
- Η σχέση μας με το Βυζάντιο σήμερα ποια είναι; Είναι πιο κοντά σε μια γραμμή που τοποθετεί την Βυζαντινή σκέψη στην αναρθολογικότητα όπως θεωρεί ο Χέγκελ ή όχι;
Ευτυχώς σήμερα το Βυζάντιο έχει λίγο-πολύ αποκατασταθεί στην συνείδηση πολλών ερευνητών αλλά και ευρύτερα σκεπτόμενων ανθρώπων ανά τον κόσμο. Ξέρετε, το πιο εύκολο πράγμα στην ζωή είναι να απορρίπτει κανείς κάτι, ενώ το πιο δύσκολο είναι να το γνωρίζει και, κυρίως, να το κατανοεί και να το ερμηνεύει. Είναι πολύ εύκολο, για παράδειγμα, να πει κανείς ότι η βυζαντινή λογοτεχνία αξίζει ελάχιστα, αν έχει υπόψιν του ότι πρέπει να συγκριθεί με τα αριστουργήματα της ελληνικής αρχαιότητας ή του μοντερνισμού. Μια τέτοια γνώμη δεν διαφέρει, εδώ που τα λέμε, και πολύ από το να πει κανείς ότι προτιμά το κίτρινο χρώμα από το κόκκινο. Το δύσκολο είναι να κατανοήσει κανείς γιατί κάθε περίοδος και κοινωνία παράγει τον πολιτισμό που της αντιστοιχεί, όπως και γιατί το κίτρινο είναι αυτό που είναι και όχι κόκκινο. Ακόμη και τόσο βασικές κατηγορίες όπως “πραγματικό”, “μη πραγματικό”, “φανταστικό”, “θαυμαστό” κτλ. είναι πολιτισμικά και κοινωνικά κατασκευασμένες, διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία και από περίοδο σε περίοδο Για αυτό και στην μελέτη μου της έννοιας της “φαντασίας” και του “φανταστικού” στην ύστερη αρχαιότητα και το Βυζάντιο έχω εισαγάγει το μεθοδολογικό μοντέλο που ονομάζω “cognitive historical anthropology”, δηλαδή, “γνωσιολογική/επιστημολογική ιστορική ανθρωπολογία”.
Κατά την γνώμη μου, το Βυζάντιο παρήγαγε εξαιρετικά ενδιαφέροντα πολιτισμό, τόσο γραπτό, όσο και εικαστικό, νομικό, εθιμικό. Κάποιες πλευρές της κοσμικής λογοτεχνίας του είναι, θα τολμούσα να πω, εξαιρετικά σύγχρονες, τις συγκρίνω (κυρίως την έμφασή της στην αυτοναφορικότητα και την δημιουργική πλαστικότητα της γλώσσας) με πτυχές του μεταμοντερνισμού, Πρόκειται για φαινόμενο που διερευνώ διεξοδικά στο βιβλίο μου Amphoteroglossia: A Poetics of the Twelfth-Century Medieval Greek Novel.
- Ποια η σχέση του Καβάφη με το Βυζάντιο;
Ο Καβάφης, και μετά από αυτόν σε διεθνές επίπεδο και ο Yeats, ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν και θαύμασαν την σπουδαία και ιδιαίτερη αισθητική του Βυζαντίου. Όπως υποστηρίζω σε ένα άλλο μου βιβλίο, το C.P. Cavafy: The Economics of Metonymy (ελληνική έκδοση: Κ.Π. Καβάφης: Η οικονομία του ερωτισμού), το Βυζάντιο είλκυσε τον Καβάφη χάρη κυρίως στην ιστορική του μεταιχμιακότητα (liminality) και την υψηλού επιπέδου αισθητική του, που ο δανδλης Καβάφης ήταν σε θέση να εκτιμήσει. Παρεμπιπτόντως, ο Καβάφης ήταν και από τους πρώτους σκεπτόμενους που αναγνώρισε την σημασία της βυζαντινής ποίησης, κυρίως των ποιημάτων του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και των ύμνων του Ρωμανού Μελωδού.
- Πόσοι τίτλοι ελληνικών βιβλίων υπάρχουν στην βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ; Ποιο βιβλίο σας έχει στιγματίσει προσωπικά στην όλη πορεία σας;
Το Χάρβαρντ έχει την μεγαλύτερη συλλογή για την νεότερη Ελλάδα εκτός Ελλάδος. Συνολικά περί τις τετρακόσιες χιλιάδες τόμους, συμπεριλαμβανομένων, βεβαίως, και πολλών αρχέτυπων εκδόσεων, καθώς και σημαντικού αρχειακού υλικού. Θα ήθελα εδώ να μνημονεύσω την συμβολή στην δημιουργία της συλλογής αυτής της σημαντικής Ελληνοκυπρίας και καλής, παρά την τεράστια διαφορά ηλικίας, φίλης Evro Layton-Ζένιου, που διετέλεσε για χρόνια βιβλιοθηκονόμος στο Χάρβαρντ. Στην Evro Layton χρωστάμε, εν πολλοίς, και την δημιουργία ενός ολόκληρου ερευνητικού πεδίου, την ιστορία του πρώιμου ελληνικού βιβλίου. Ως προς το τελευταίο σκέλος της ερώτησής σας.
- Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι έχουν λύσει το υπαρξιακό θέμα; Τον φόβο του θανάτου; Το κενό; Το σκοτάδι; Ζωή χωρίς Θεό γίνεται ή είναι αφόρητη;
Μα κανείς δεν μπορεί να λύσει το υπαρξιακό θέμα. Υπάρχουν τόσες προσπάθειες επιτυχούς ή, κατά κανόνα, αποτυχημένης επίλυσής του όσο και υπάρξεις. “Ο καθείς και τα όπλα του”. Ένα τέτοιο όπλο είναι ίσως, εν πολλοίς, και ο Θεός. Από τον Ντοστογιοβέσκη, τον Νίτσε και μέχρι τον Μπατάιγ ή τον Καμύ, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει γενικά συμβιβασθεί με τον “θάνατο του θεού”, αλλά όχι και με τον δικό του θάνατο. Και εδώ, κατά την γνώμη μου, έγκειται το κωμικοτραγικό εμών των δαίμονος ἐπιπόνου καὶ τύχης χαλεπῆς “ἐφημέρων σπερμάτων” του ύστερου ανθρωπόκαινου. Με ρωτάτε “ζωή χωρίς Θεό γίνεται ή είναι αφόρητη”; Χωρίς Θεό, γίνεται ζωή, αλλά ο θάνατος είναι αφόρητος. Η πίστη, φαντάζομαι, από μόνη της διασφαλίζει σε όσους την έχουν την αιωνιότητα, είναι, λογικά, το υπερλογικό παρεπόμενό της.
- Τι είναι η ευτυχία στην ζωή;
Η γαλήνη.
- Τι είναι η ζωή;
Από όσο γνωρίζω και έχω καταλάβει, η ζωή είναι η κατάσταση αναβολής της έκλειψης αυτοσυνειδησίας της μοναδικότητας του κάθε ατόμου. Θυμάμαι τώρα έναν ωραίο στίχο του Οκτάβιο Πας, που χρησιμοποίησα ως μότο στην πρώτη μου ποιητική συλλογή που δημοσίευσα, στα 19 μου χρόνια, υπό τον τίτλο Εν παρενθέσει: “γνωρίζω πως είμαι ζωντανός ανάμεσα σε δυο παρενθέσεις”.
- Έχετε πάρει και τα βραβεία του Δήμου και των Σοφιστών που έλεγε ο Καβάφης. Ποιο είναι για εσάς το μεγαλύτερο βραβείο σ’ αυτήν την ζωή;
Το μεγαλύτερο βραβείο για εμένα είναι το αυθόρμητο χαμόγελο των φίλων που με γνωρίζουν από την παιδική μου ηλικία το οποίο, κάθε φορά που συναντιόμαστε, μου επιβεβαιώνει ότι κανένα άλλο βραβείο δεν έχει αλλοιώσει ουσιαστικά αυτό που από τότε συνεχίζω να είμαι και να προσπαθώ να γίνομαι. “Γένοι᾽, οἷος ἐσσὶ μαθών”, λέει κάπου ο Πίνδαρος.
- Αν σας έλεγαν στα πέντε σας χρόνια ότι θα γινόσασταν Καθηγητής Πανεπιστήμιου στο Χάρβαρντ τι θα λέγατε; Η ζωή ήταν γενναιόδωρη με εσάς ; Κάνατε τα όνειρα σας πραγματικότητα; Και πόση σκληρή δουλειά με συνέπεια και μόχθο έπρεπε να παραχθεί από εσάς;
Στα πέντε μου χρόνια δεν ήξερα καν τι είναι το Χάρβαρντ. Αλλά επειδή είχα αρχίσει από τότε να διαβάζω και να πειραματίζομαι με τον κόσμο της φαντασίας, είχα ήδη συναισθανθεί ότι εκείνο που θα με είλκυε ήταν αυτό το οποίο, στην πρώιμη εφηβεία, είχα ταυτίσει ως δημιουργική μετεξέλιξη των άμεσων δεδομένων της καθημερινότητας, ο κόσμος δηλαδή της τέχνης, του πολιτισμού, της εκ προοιμίου χαμένης αλλά αξιοβίωτης αναμέτρησης με τον χρόνο και το παράλογό του. Μέχρι τώρα η ζωή έχει σταθεί γενναιόδωρη, ναι, αλλά το ίδιο και κάποιοι άνθρωποι. Έχω σταθεί τυχερός να γνωρίσω πολύ αξιόλογους ανθρώπους που έγιναν στενοί μου φίλοι. Όσο για τα όνειρα, υπάρχουν για να αποδιώχνουν τον εφιάλτη του παροδικού και του μάταιου, είναι παρόμοια με αυτό που ο Λακάν και ο Ντελέζ ορίζουν (με πολύ διαφορετικό, αλλά συμπληρωματικό, τρόπο ο καθένας τους) ως επιθυμία: κινητήρια δύναμη του γίγνεσθαι. Τα όνειρα είναι αυτά που δεν αφήνουν τον ύπνο να γίνει θάνατος.
