Έχοντας πραγµατοποιήσει χιλιάδες επεµβάσεις ροµποτικής, ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης είναι ο γιατρός που έχει πραγµατοποιήσει τις περισσότερες ροµποτικές επεµβάσεις γενικής χειρουργικής στον κόσµο.
- Συνέντευξη στη Φλώρα Κασσαβέτη
Με αφορµή την εκλογή του ως προέδρου της Παγκόσµιας Επιστηµονικής Εταιρείας Ροµποτικής Χειρουργικής CRSA, Clinical Robotic Surgical Association, της οποίας η βάση είναι στο Σικάγο της Αµερικής, κάναµε μία αναλυτική συζήτηση µε τον εξαιρετικό αυτό επιστήµονα για την ταχύτητα µε την οποία διαδίδεται η ροµποτική χειρουργική ανά την υφήλιο, ρίχνοντας περισσότερο φως στο όραµά του και τη σοφία που του έχει χαρίσει η επιστήµη του αλλά και τα µαθήµατα ζωής που έχει αποκοµίσει ως χειρουργός.
Πότε κάνατε την πρώτη σας ρομποτική επέμβαση, γιατρέ;
Στις 26 Σεπτεµβρίου του 2006, έκανα την πρώτη µου ροµποτική επέµβαση εδώ, στο Ιατρικό Κέντρο Αθηνών. Ήμουν πάρα πολύ ενθουσιασµένος για το γεγονός ότι η επιστήµη µάς εξασφάλισε έναν τρόπο χειρουργικής όπου δεν ήταν αναγκαίο να κόψουµε το κοιλιακό τοίχωµα στα δύο, προκειµένου να δούµε τι γίνεται µέσα στο σώµα, για να χειρουργήσουµε, κι ότι βλέπαµε τα πάντα σε τρισδιάστατη εικόνα στην οθόνη µέσω ροµποτικής κάµερας µε µοναδική ευκρίνεια. Στην ουσία, είχαµε την ίδια εικόνα στην οθόνη µας που έχει ένας χειρουργός όταν κάνει ανοιχτό χειρουργείο κι ακόµα καλύτερη λόγω της µεγάλης µεγέθυνσης. Το µόνο που έµενε, ήταν να µάθουµε πώς να χρησιµοποιούµε τα νέα µας… νυστέρια.
Τι έχει αλλάξει από τότε;
Ήταν αρκετά συναρπαστικό ότι ξεκινήσαµε να εφαρµόζουµε τη ροµποτική στο 30% των επεµβάσεων. Σήµερα έχουµε μία εκτόξευση της ροµποτικής, αφού πάνω από 90% και των επεµβάσεων που έχουν να κάνουν µε την κοιλιά µπορούν να γίνουν ροµποτικά, καταργώντας το χειρουργικό τραύµα στο κοιλιακό τοίχωµα. Κι αυτό θα αυξηθεί κι άλλο.
Σήµερα πιάνετε καθόλου το νυστέρι;
Μόνο για να κάνουµε τοµές στο δέρµα λίγων χιλιοστών. Σπάνια για να ανοίγουµε το κοιλιακό τοίχωµα, δηλαδή να κόβουµε τους µυς.
Πόσο σπάνια;
Σε λιγότερο από το 5 µε 10% των επεµβάσεων. Αυτό είναι ένα µεγάλο επίτευγµα.
Πόσο συχνή είναι πλέον η ροµποτική χειρουργική στον πλανήτη Γη;
Θα σας φανεί απίθανο το νούµερο, όµως είναι γεγονός. Κάθε 18 δευτερόλεπτα ξεκινάει μία ροµποτική επέµβαση διεθνώς. Το 2022 πραγµατοποιήθηκαν 2 εκατοµµύρια επεµβάσεις σε όλο τον κόσµο. 8.041 ροµποτικά συστήµατα είναι εγκατεστηµένα σε νοσοκοµεία ανά την υφήλιο.
Αναφέρετε ότι πάνω από 8.000 ροµποτικά συστήµατα είναι εγκατεστηµένα στα νοσοκοµεία όλου του κόσµου. Πόσοι, όµως, είναι οι χειρουργοί που τα χρησιµοποιούν;
Πάνω από 77.000 χειρουργοί στην υφήλιο εφαρµόζουν ροµποτική.
Ποια χώρα έχει τους περισσότερους χειρουργούς ροµποτικής;
Η Αµερική. Από την Ευρώπη την πρωτιά ανά πληθυσµό την έχει η γειτονική µας Ιταλία και ακολουθεί η Γαλλία.
Και στην Ελλάδα; Πόσοι γενικοί χειρουργοί ροµποτικής υπάρχουν;
Είναι γύρω στους πενήντα. Αυτοί, όµως, που έχουν συνεχή ενασχόληση µε τη ροµποτική γενική χειρουργική, δεν είναι παραπάνω από δέκα έως είκοσι σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Υπάρχουν, όµως, πάρα πολλοί ουρολόγοι και λίγοι γυναικολόγοι που εφαρµόζουν µε επιτυχία ροµποτική χειρουργική στην Ελλάδα.
Μου φαίνεται απογοητευτικό αυτό το νούµερο.
Μην απογοητεύεστε, γιατί είναι θέµα χρόνου όλο αυτό να αλλάξει. Όλο και περισσότεροι χειρουργοί επιδιώκουν να εκπαιδευτούν στη ροµποτική χειρουργική. Ιδιαίτερα οι νεότεροι ιατροί είναι ενθουσιασµένοι µε όλο αυτό και επιδιώκουν να εκπαιδευτούν. Σε αυτό το σηµείο θέλω, επίσης, να αντισταθµίσω την όποια απογοήτευσή σας µε το γεγονός ότι στην Ελλάδα, σε όλα τα ιδιωτικά νοσοκοµεία, έχει εγκατασταθεί τεχνολογία ροµποτικής. Η χώρα µας, µάλιστα, σε αριθµό µηχανηµάτων ανά πληθυσµό έχει πολύ καλή θέση. Είναι στην 13η θέση στον κόσµο. Ακόµα πιο θετικά είναι τα προγνωστικά για την εκτόξευση της ροµποτικής στην Ελλάδα µε τον εξοπλισµό και δηµόσιων νοσοκοµείων µε ροµποτική τεχνολογία.
Ποια δηµόσια νοσοκοµεία έχουν εξοπλιστεί µε τεχνολογία ροµποτικής χειρουργικής στην Ελλάδα;
Πρώτο ξεκίνησε το Λαϊκό Νοσοκοµείο, που εφήρµοσε ροµποτική χειρουργική για αρκετά χρόνια και µετά διεκόπη το πρόγραµµά του, από ό,τι γνωρίζω, λόγω έλλειψης οικονοµικής υποστήριξης. Σήµερα, το Μεταξά και το ΓΝΑ από τα νοσοκοµεία του δηµοσίου.
Αυτό που κατάλαβα από τη µέχρι τώρα συζήτησή µας είναι ότι η Ελλάδα έχει τον εξοπλισµό αλλά δεν έχει αρκετούς κατάλληλα εκπαιδευµένους έµπειρους χειρουργούς ροµποτικής. Είστε αισιόδοξος ότι θα αυξηθεί ο αριθµός των γιατρών;
Πράγµατι, υπάρχει η κατάλληλη τεχνολογία και όλο και περισσότεροι χειρουργοί εκπαιδεύονται, γιατί συνειδητοποιούν ότι η τεχνολογία µπορεί να σε κάνει καλύτερο χειρουργό. Είµαι σίγουρος ότι αργά η γρήγορα θα µπουν τα ροµποτικά συστήµατα στα πανεπιστηµιακά νοσοκοµεία, ενώ σε λίγα χρόνια περιµένουµε και περισσότερα δηµόσια νοσοκοµεία να εξοπλιστούν µε την τεχνολογία. Η Ελλάδα έχει αυτή τη στιγµή μία πάρα πολύ καλή θέση, δεδοµένου ότι το κάθε ροµποτικό σύστηµα που είναι εγκατεστημένο σε νοσοκοµείο κάνει πάνω από 200 επεµβάσεις ανά έτος. Αυτό είναι ένα βασικό κριτήριο µε το οποίο αξιολογούµε ότι ένα νοσοκοµείο έχει πετυχηµένο ροµποτικό πρόγραµµα.
Εσείς πόσες επεµβάσεις έχετε κάνει έως τώρα;
17.500 λαπαροσκοπικές και περισσότερες από 5.000 ροµποτικές.
Άρα, η Ελλάδα θα είναι καλός προορισµός για ασθενείς από την Ευρώπη;
Ναι, θεωρείται μία από τις πετυχηµένες χώρες στη ροµποτική χειρουργική. Σίγουρα χρειαζόµαστε κι άλλους εκπαιδευµένους και έµπειρους στη ροµποτική χειρουργική χειρουργούς. Είναι θέµα χρόνου να γίνει αυτό, όπως σας είπα.
Πολλοί νοµίζουν ότι στη ροµποτική χειρουργεί το ροµπότ κι όχι ο γιατρός. Πόσο απέχει αυτή η πεποίθηση από την πραγµατικότητα;
Ναι, δέχοµαι ακόµα µέχρι σήµερα αυτή την ερώτηση από ασθενείς. «∆ηλαδή, γιατρέ, ποιος θα µε χειρουργήσει; Το ροµπότ;».
Και τι απαντάτε;
Σε κάθε περίπτωση, χειρουργεί ο χειρουργός ιατρός. Το χειρουργείο πραγµατοποιείται από τον κατάλληλο εκπαιδευµένο γιατρό, που ξέρει πώς να χειρίζεται τα «εργαλεία» της ροµποτικής. Συνήθως τους εξηγώ µε έναν απλό τρόπο πώς η τεχνολογία ροµποτική µάς δίνει εργαλεία για να δουλέψουµε αναίµακτα.
H Silent Generation δεν είναι και η πιο δύσκολη γενιά για να τους πείσετε να κάνουν ροµποτική χειρουργική;
Πράγµατι, οι µεγάλοι σε ηλικία άνθρωποι, οι 85 και άνω, είναι οι πιο διστακτικοί. Πείθονται, όµως, όταν τους παραθέτω τα πλεονεκτήµατα. Τους εξηγώ ότι δεν θα κόψω το κοιλιακό τοίχωμα, δεν θα έχω αιµορραγίες, δεν θα έχω λοιµώξεις, η αναισθησία θα είναι ήπια, η ανάρρωση θα είναι γρηγορότερη και ο πόνος πολύ λιγότερος. Συνήθως τους το εξηγώ απλά: Ένα χειρουργείο είναι σαν ένα ταξίδι. Αν εφαρµόσεις ανοιχτή χειρουργική, είναι σαν να ταξιδεύεις έχοντας πάρει απλές οδηγίες, αν πάρεις τον χάρτη, αυτό προσοµοιάζει µε τη λαπαροσκοπική χειρουργική, αν χρησιµοποιήσεις gps, τότε µιλάµε για ροµποτική χειρουργική. Αυτός ο απλός παραλληλισµός τούς επιτρέπει να καταλάβουν τη µεγάλη ευκρίνεια και ευστοχία της ροµποτικής χειρουργικής και ότι θα έχουν καλύτερο αποτέλεσµα και µε λιγότερο βάσανο. Κάτι ακόµα που τους βοηθά να πειστούν, είναι όταν τους εξηγώ ότι οι πιθανότητες να µετατρέψω τη ροµποτική σε ανοιχτή είναι λιγότερο από 1%.
Και ποιες είναι οι επεµβάσεις που πιο συχνά εφαρµόζεται η ροµποτική χειρουργική;
Η γενική χειρουργική, που είναι και η δική µου ειδικότητα, προηγείται, καθώς είναι πρώτη σε αριθµό επεµβάσεων µε την εφαρµογή της ροµποτικής. Εγώ µε τους συνεργάτες µου στο Ιατρικό Κέντρο Αθηνών µε τη ροµποτική καλύπτω όλη την γκάµα της γενικής χειρουργικής, ακόµα και τα πιο δύσκολα χειρουργεία. Σε αυτά περιλαµβάνονται όλες οι επεµβάσεις για την αντιµετώπιση της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης και διαφραγµατοκήλης, επεµβάσεις για συµφύσεις για καλοήθεις και κακοήθεις παθήσεις του στοµάχου, του λεπτού και παχέος εντέρου και ορθού, του σπλήνα, των επινεφριδίων, του παγκρέατος, των χοληφόρων και ήπατος, κηλών κοιλιακού τοιχώµατος, κήλης αθλητών, επεµβάσεις για νοσογόνο παχυσαρκία και σχεδόν όλες οι επεµβάσεις γυναικολογικών οργάνων και επεµβάσεις για ογκολογικά προβλήµατα του προστάτη, της ουροδόχου κύστης και των νεφρών.
Ποια είναι τα πιο δύσκολα χειρουργεία;
Εκείνα που έχουν σχέση µε την ογκολογία και συγκεκριµένα με τους καρκίνους του στοµάχου, του οισοφάγου, του παχέος εντέρου και του λεπτού εντέρου. Γενικά, τα χειρουργεία του γαστρεντερικού συστήµατος θεωρούνται δύσκολα. Το πιο δύσκολο από όλα, όµως, για να προσεγγίσεις χειρουργικά είναι το πάγκρεας και το ήπαρ.
Γιατί είναι το πιο δύσκολο το χειρουργείο του παγκρέατος;
Το πάγκρεας είναι γενικά ένα «δύσκολο» όργανο, σε πολύ δύσκολη θέση στην περιοχή της κοιλιάς, είναι πολύ µαλακός ιστός και λεπτό όργανο και, όταν το ακουµπάµε, ερεθίζεται και κάνει σοβαρές φλεγµονές. Οπότε, το να το χειρουργήσουµε και να αφαιρέσουµε ένα µέρος του, ειδικά όταν ο όγκος είναι στην κεφαλή παγκρέατος, και να κάνουµε επανασύνδεση των «υδραυλικών» του µε τα υπόλοιπα όργανα ‒για να το πω απλά‒ είναι εξαιρετικά δύσκολο. Είμαστε λίγοι οι χειρουργοί στον κόσµο που κάνουµε ροµποτικά τις επεµβάσεις “whipple” παγκρέατος, που θεωρούνται από τις πλέον δύσκολες τεχνικά και επικίνδυνες εγχειρήσεις στο ανθρώπινο σώµα. Όλοι µαζί γύρω στους εκατό σε όλη την υφήλιο…
Ποια θεωρείτε ότι είναι η πιο σηµαντική ερώτηση που πρέπει να ρωτήσει ένας ασθενής τον χειρουργό του, για να είναι βέβαιος ότι είναι στα κατάλληλα χέρια;
Μία πολύ απλή ερώτηση. Πόσες επεµβάσεις, του είδους επέµβασης που χρειάζεται ο ασθενής, έχει κάνει ο γιατρός;
∆εν κάνουν όλοι οι ασθενείς αυτή την ερώτηση και δεν δίνουν όλοι οι γιατροί απάντηση, ακόµα κι όταν τους κάνουν αυτή την ερώτηση…
Στην Αµερική, είσαι υποχρεωµένος να το πεις πόσες φορές έχεις κάνει την επέµβαση. Θεωρώ ότι πρέπει να απαντάµε όλοι οι γιατροί σε αυτή την ερώτηση. Να δίνουµε αυτή την πληροφορία στον ασθενή.
Το όραµά σας ως πρόεδρος της Παγκόσµιας Εταιρείας Ροµποτικής ποιο είναι;
Η διάδοση της ροµποτικής χειρουργικής. Έχω µιλήσει σε όλη την υφήλιο για τη ροµποτική χειρουργική και προσπαθώ να πείσω όλο και περισσότερους για το ευεργετικό αποτέλεσµα της σύγχρονης τεχνολογίας, που έχει τεράστιο όφελος για τον ασθενή και την κοινωνία. Είναι υποχρέωσή µας, όσοι από εµάς έχουµε την εµπειρία, να το µεταλαµπαδεύσουµε.
Εσείς εκπαιδεύετε άλλους χειρουργούς;
Έχω τη δική µου χειρουργική αίθουσα ανοιχτή σε όσους θέλουν να παρακολουθήσουν τα χειρουργεία µου και δέχοµαι προγραµµατισµένες επισκέψεις από χειρουργούς από όλο τον κόσµο. Αφού οι ενδιαφερόµενοι χειρουργοί εκπαιδευτούν από την εταιρεία που έχει εγκαταστήσει τα ροµποτικά µηχανήµατα, εγώ ως proctor (επιβλέπων) χειρουργός τους βοηθώ στις πρώτες επεµβάσεις και τους παρακολουθώ µέχρι να βεβαιωθώ ότι είναι έτοιµοι να προχωρήσουν µόνοι τους και δεν χρειάζονται άλλη εκπαίδευση. Η αλήθεια είναι ότι οι νεότεροι γιατροί ενθουσιάζονται και παθιάζονται περισσότερο µε τη ροµποτική. ∆εν υπάρχει περίπτωση να µην µεταφέρω την τεχνογνωσία στους νεότερους. Αν κάποιος θέλει να µάθει μία τεχνική, ώστε να την εφαρµόζει άριστα, ας το µάθει από εµένα, που την ξέρω πολύ καλά. ∆εν θεωρώ τη ροµποτική δικό µου κτήµα. Θεωρώ ότι έχω την υποχρέωση, η ροµποτική να διαδοθεί για το καλό όσο το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων.
Θεωρείτε ότι προχωρούµε µε ικανοποιητική ταχύτητα σε ό,τι αφορά τη διάδοση της ροµποτικής;
Τώρα προχωρεί όλο αυτό µε µεγάλη ταχύτητα, γιατί αυτοί που διαδίδουν τη χρήση της ροµποτικής δεν είναι οι γιατροί, είναι οι ίδιοι άνθρωποι που έχουν χειρουργηθεί και κάνουν “spread the news” των βέλτιστων αποτελεσµάτων.
Αναµφισβήτητα, αυτό που κάνετε είναι εξαιρετικά συναρπαστικό και σίγουρα πολύ δύσκολο. Μπορείτε να ξεχωρίσετε ένα από τα θετικά της δουλειάς σας ως χειρουργός;
Το πιο θετικό είναι οι ευχές που παίρνω από τον κόσµο, κυρίως µεγάλης ηλικίας, που µε εµπιστεύονται. Αυτό µου δίνει µεγάλη δύναµη. Θεωρώ υποχρέωσή µου απέναντι σε όλους τους ανθρώπους που εµπιστεύονται την υγεία τους σε µένα να κάνω το καλύτερο δυνατό µε τις γνώσεις της επιστήµης µου και µε την καταπληκτική τεχνολογία που µου διαθέτει το Ιατρικό Κέντρο Αθηνών.
Τι σας έχει διδάξει η ροµποτική όχι ως χειρουργό αλλά ως άνθρωπο; Τι αποτύπωµα σάς έχει αφήσει ως µάθηµα ζωής;
Τη σπουδαιότητα της συνεργασίας. Σκέφτοµαι πάντα πόσοι άνθρωποι έχουν συνεργαστεί για τη δηµιουργία αυτής της τεχνολογίας: ηλεκτρολόγοι, πληροφορικοί, µηχανικοί, ιατροί κάθε ειδικότητας. Γνωρίζουµε ότι ο άνθρωπος χρησιµοποίησε την τεχνολογία για να φτάσει στο διάστηµα. Και όταν έγινε αυτό, σκέφτηκε να εφαρµόσει αυτήν την τεχνολογία σε ένα πιο µικροσκοπικό σύµπαν: το σώµα του ανθρώπου. Για εµένα, το επίτευγµα του ανθρώπινου µυαλού είναι η συνεργασία. Ότι κατάφερε ο καθένας από τον τοµέα του να επιφέρει την εξέλιξη και όλοι δηµιούργησαν μία τεχνολογία, που δίνει λύση σε προβλήµατα υγείας µε λιγότερο πόνο.
Αναφέρατε τη µαγική λέξη «συνεργασία»… Φαντάζοµαι ότι γνωρίζετε ότι στην Ελλάδα οι γιατροί δεν φηµίζονται για την καλή συνεργασία µεταξύ τους.
Εγώ λέω ότι εχθρός του γιατρού δεν είναι ο άλλος γιατρός αλλά είναι η ασθένεια. Την ασθένεια θέλουµε να νικήσουµε και τα καταφέρνουµε πάντα καλύτερα όταν συνεργαζόµαστε µεταξύ µας. Ο γιατρός δεν πρέπει να νιώθει ότι εξασκεί την ιατρική µόνος του. Εγώ χειρουργώ µε 5 άτοµα µέσα στο ιατρείο, λαµβάνοντας υπόψη ότι όσο σηµαντικός είµαι εγώ τόσο σηµαντικοί είναι και οι άλλοι. ∆εν διστάζω να πάρω τηλέφωνο να συµβουλευτώ άλλους γιατρούς για οτιδήποτε, όποτε θέλω να πάρω περισσότερες πληροφορίες για κάποιο ιατρικό περιστατικό. Πάρα πολλές φορές, ακόµα και σήµερα, µέσα σε αυτό το γραφείο ήρθα σε τηλεφωνική επικοινωνία µε άλλες ειδικότητες, για να πάρω πληροφορίες και να βρω την καλύτερη λύση σε θέµατα που αφορούν ασθενείς µου.
Θέλετε να πείτε ότι δεν διστάζετε να συµβουλευτείτε κι άλλους γιατρούς;
Συνεχώς ρωτάω, διασταυρώνω πληροφορίες, όχι µόνο γιατρούς. ∆εν διστάζω να ξεκινήσω ένα τηλεφώνηµα µε τη φράση «Μπορείς να µε βοηθήσεις, σε παρακαλώ;».
Εσείς δέχεστε τηλεφωνήµατα; Για να ρωτήσουν τη γνώµη σας;
Αρκετές φορές.
Η αποτυχία σάς απογοητεύει; Την αρνητική έκβαση ενός χειρουργείου, για παράδειγµα, πώς τη διαχειρίζεστε;
Είµαι πάντα προετοιµασµένος ότι µπορεί να συµβεί. Κάποιες φορές ένας συνδυασµός παραγόντων µπορεί να οδηγήσει στην αποτυχία μίας επέµβασης. Χειρουργώ κάθε φορά µε στόχο πάντα το βέλτιστο αποτέλεσµα, αλλά έχοντας αποδεχτεί ότι έχω όρια από την επιστήµη µου. Οι επιπλοκές σε μία επέµβαση µπορεί να ελαχιστοποιηθούν, αλλά, δυστυχώς, ποτέ δεν φτάνουν στο απόλυτο µηδέν. ∆εν σηµαίνει ότι για αυτές είναι υπεύθυνος ο χειρουργός µε τις αποφάσεις και τις τεχνικές του ικανότητες µόνο, αλλά πιο συχνά οφείλονται στο πρόβληµα το ίδιο και στην αντίδραση του ανθρώπινου σώµατος, που είναι διαφορετική σε κάθε άνθρωπο. Μόνο ο χειρουργός που δεν χειρουργεί, δεν έχει επιπλοκές.
Πολύ σοφό αυτό που είπατε. Ποια άλλη σοφία έχετε αποκοµίσει από το ταξίδι της ζωής;
Ότι τίποτα δεν είναι δεδοµένο όσον αφορά την υγεία του ανθρώπου. Οφείλουµε να προστατεύουµε την υγεία µας, τη δική µας και των άλλων αγαπηµένων µας ανθρώπων.
Εσείς κάνετε όσα πρέπει για να περιφρουρήσετε την υγεία σας;
Ναι, τα κάνω. Όσα λέω στους ασθενείς µου για να προστατέψουν την υγεία τους τα εφαρµόζω και στον εαυτό µου. Προληπτικούς ελέγχους, υγιεινό τρόπο ζωής, όχι καταχρήσεις. Θα ήθελα να ασκούµαι περισσότερο… ∆υστυχώς, δεν έχω χρόνο. Τον αφιερώνω όλο στους ασθενείς µου και στη συνεχή επανεκπαίδευσή µου. ∆ιαβάζω πολύ.
Καταφέρνετε µε τόσο βαρύ πρόγραµµα να εξισορροπήσετε µεταξύ εργασιακής και προσωπικής ζωής;
Καταφέρνω να αποσυνδεθώ µε έναν… ροµποτικό τρόπο, όταν φεύγω από το νοσοκοµείο, για να επιστρέψω στο λιµάνι µου, που είναι το σπίτι µου, η οικογένειά µου. Έχω εκπαιδεύσει εδώ και χρόνια τον εαυτό µου να το κάνει αυτό, αλλιώς δεν θα καταφέρω να έχω καθαρό µυαλό και ψυχική ισορροπία την επόµενη µέρα για να χειρουργήσω. Προσπαθώ εκείνες τις ώρες να απολαµβάνω όσο µπορώ πράγµατα που µου αρέσουν, τη µουσική, το καλό φαγητό, το θέατρο, το Μέγαρο Μουσικής και το Ηρώδειο, που πάµε συχνά µε τη σύζυγό µου.
Θέλετε να µάς πείτε λίγα πράγµατα για την οικογένειά σας;
Έχω µία κόρη, τη Σίσσυ, που είναι κλινικός φαρµακοποιός και είναι επικεφαλής της Κλινικής Φαρµακευτικής στο Ιατρικό Κέντρο Αθηνών. Ο γιος µου, ο Μιχάλης, αριστούχος απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, υπηρετεί αυτή τη στιγµή στην Ιτέα ως αγροτικός ιατρός και, στη συνέχεια, θα εκπαιδευτεί στη γενική χειρουργική, για να ασχοληθεί αργότερα µε τη ροµποτική χειρουργική.
Άρα, είστε ένας υπερήφανος µπαµπάς;
Περήφανος και ευγνώµων. Ευγνώµων πάνω από όλα στη γυναίκα µου. Πιστεύω ακράδαντα στον ρόλο της µητέρας. Ότι αυτή είναι η συνεκτική δύναµη της οικογένειας. Η γυναίκα µου, η Μαριλένα, κατάφερε να συνδυάσει µητρότητα και καριέρα ‒είναι καθηγήτρια στη Φαρµακευτική Αθηνών‒ µε άριστο τρόπο. Είναι εξαιρετική ως εργαζόµενη, αφοσιωµένη στα διδακτικά της καθήκοντα, αλλά και στα ερευνητικά της προγράµµατα. Είναι πάνω από όλα, όµως, µία εξαιρετική µητέρα, που είναι δίπλα στα παιδιά µας συνεχώς. Θαυµάζω απεριόριστα τη γυναίκα µου, που το κατάφερε αυτό. Για µένα, όµως, είναι τα πάντα. Θα σάς πω μία µαντινάδα, που λέω για τη σύζυγό µου: Φαντάστηκα έναν ουρανό χωρίς αστέρι ένα, µα δεν φαντάστηκα ζωή χωρίς τη Μαριλένα.
Πόσα χρόνια είστε µαζί µε τη σύζυγό σας;
Τριάντα! Από το 1993.
Εύχοµαι πάντα µαζί!
Κι εγώ και εκείνη είµαστε πιστοί σε αυτόν τον στόχο.
