Του Κώστα Ράπτη
Συνηθίζεται να αποκαλούμε το Ισραήλ ως το “εβραϊκό κράτος”. Ωστόσο, η χώρα που κυβερνά ο Βενιαμίν Νετανιάχου δεν είναι η μόνη πολιτική οντότης που δικαιούται αυτόν τον τίτλο.
Μία άλλη, πολύ μακρινή περιοχή του κόσμου, φέρει υπερηφάνως στην ονομασία της τον τίτλο “Εβραϊκή“, καίτοι δεν είναι ανεξάρτητη και δεν περιλαμβάνει πια παρά ελάχιστους Εβραίους στον πληθυσμό της. Πρόκειται για την “Αυτόνομη Εβραϊκή Περιφέρεια”(Γεβρέισκαγια Αφτονόμναγια Όμπλαστ) στην ρωσική Άπω Ανατολή, με πρωτεύουσα το Μπιρομπιτζάν -κατάλοιπο της περίπλοκης ιστορίας της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης με το δικό της εβραϊκό στοιχείο.
Η “ξεχασμένη Σιών του Στάλιν“, όπως την αποκαλεί το ομώνυμο βιβλίο των Ρόμπερτ Ουάινμπεργκ και Μπράντλι Μπέρμαν, αποτελεί σήμερα ένα από τα 83 “ομόσπονδα υποκείμενα” της Ρωσικής Ομοσπονδίας καιη ιδιαιτερότητά της ως μοναδικής αυτόνομης περιφέρειας κατοχυρώνεται από το άρθρο 65 του ρωσικού Συντάγματος.
Ανήκει στην Απωανατολική Διοικητική και Οικονομική Ζώνη της Ρωσίας και κατοικείται από περίπου 160.000 ανθρώπους. Ανάμεσά τους, σύμφωνα με την απογραφή του 2021, και μόλις 837 Εβραίοι, η παρουσία των οποίων θυμίζει την ιδιόμορφη ιστορία του Μπιρομπιτζάν.
Η περιοχή τελούσε υπό την εξουσία της κινεζικής δυναστείας Τσινγκ μέχρι το 1858, οπότε οι γαίες βορείως του ποταμού Αμούρ προσαρτήθηκαν στην Ρωσική Αυτοκρατορία. Ευθύς αμέσως η κυβέρνηση του τσάρου άρχισε τον εποικισμό της με κοζάκους από την περιοχή της λίμνης Βαϊκάλης, οι οποίοι συνδύαζαν την αγροτική ζωή με τον ρόλο του υπερασπιστή της παραμεθορίου.
Από το 1899 η κατασκευή του Υπερσιβηρικού Σιδηροδρόμου έδωσε την ευκαιρία να αναπτυχθεί η περιοχή και να εισρεύσει περισσότερος ρωσικός πληθυσμός.
Κατά τον εμφύλιο πόλεμο ο οποίος διαδέχθηκε την Οκτωβριανή Επανάσταση ισχυρή ήταν η παρουσία των Λευκών, μέχρι την ήττα τους στην μάχη της Βολοτσάγιεφκα τον Φεβρουάριο του 1922.
Η καχυποψία απέναντι στους Κοζάκους και ο φόβος ότι η περιοχή θα μπορούσε να διεκδικηθεί από την Κίνα εκ νέου ή και την αναδυόμενη τότε Ιαπωνία γέννησε στην κυβέρνηση των Μπολσεβίκων την επιθυμία να αλλάξουν τους δημογραφικούς συσχετισμούς- η οποία διασταυρώθηκε με την επιθυμία να ρυθμισθεί το “εβραϊκό ζήτημα” κατά τις προδιαγραφές του νέου καθεστώτος.
Πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ρωσική Αυτοκρατορία αποτελούσε το κράτος με τον μεγαλύτερο πληθυσμό Εβραίων στον κόσμο. Αλλά και μετά την ανεξαρτητοποίηση της Πολωνίας και των Βαλτικών Δημοκρατιών, που αποτελούσαν την κατεξοχήν εβραϊκή εστία στην ανατολική Ευρώπη, η νεότευκτη Σοβιετική Ένωση εξακολουθούσε να είναι πατρίδα εκατομμυρίων Ασκεναζίμ (ομιλητών των γίντις), κυρίως στην Ουκρανία και Λευκορωσία, ενώ μακραίωνη ήταν η παρουσία περισσότερο “εξωτικών” κοινοτήτων, όπως οι (ταταρόφωνοι) Εβραίοι της Κριμαίας, του Αζερμπαϊτζάν (ομιλητές της ιρανικής γλώσσας Τατ), του Νταγκεστάν, της Μπουχάρα κ.ο.κ.
Η σοβιετική πολιτική περί μειονοτήτων επέβαλλε το να εξασφαλισθεί, με τη δημιουργία μιας ιδιαίτερης διοικητικής δομής, η νομιμοφροσύνη και αυτής της πληθυσμιακής ομάδας, μολονότι αυτή δεν είχε συγκεκριμένη εδαφική αναφορά. Επιπλέον, για τους κρατούντες ήταν σημαντικό να “επανεκπαιδευτούν” οι Εβραίοι από τα παραδοσιακά τους ήθη στη σοσιαλιστική νοοτροπία. Συμβάδιζε αυτό και με την ανάγκη αντιμετώπισης του κοινωνικού προβλήματος που είχε επιφέρει η περιστολή της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, με αποτέλεσμα το 30% των Εβραίων (μέχρι τότε κυρίως μικρεμπόρων και τεχνιτών) να είναι το 1924 άνεργοι.
Παράλληλα, χρειαζόταν να δημιουργηθεί μία εναλλακτική προς το σιωνιστικό κίνημα το οποίο προωθούσε την μετανάστευση των Εβραίων στην (υπό βρετανική εντολή τότε) Παλαιστίνη.
Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι η εβραϊκότητα ερμηνευόταν ως εθνοτικός προσδιορισμός, με κύριο χαρακτηριστικό του την χρήση των γίντις, και όχι ως θρησκευτικός – καθώς το αθεϊστικό καθεστώς προχωρούσε στο κλείσιμο όχι μόνο χριστιανικών αλλά και ιουδαϊκών χώρων λατρείας. Ισχυρή άλλωστε ήταν η παρουσία στελεχών εβραϊκής καταγωγής στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος.
(Ακόμη και στην σημερινή Ρωσία μόνο μια μειοψηφία των καταγραφόμενων ως Εβραίων, με την εθνοτική έννοια, ακολουθεί την ορθόδοξη ιουδαϊκή θρησκεία, καθώς πρόκειται για ομάδα ιδιαίτερα εκκοσμικευμένη ή επιρρεπή σε νέους συρμούς, όπως η προσχώρηση στον Βουδισμό κ.ο.κ.).
Αφότου παραμερίσθηκαν οι αρχικές σκέψεις για την δημιουργία εβραϊκής περιφέρειας στην Κριμαία, ο Στάλιν έλαβε το 1928 την απόφαση για την προσέλκυση Εβραίων στο Μπιρομπιτζάν και η “όμπλαστ” ιδρύθηκε επισήμως το 1934, ενώ το Μπιρομπιτζάν αναγνωρίσθηκε ως δήμος το 1937.
Η περιοχή ήταν ορεινή και δασώδης – και οι μισοί από τους πρώτους 654 επήλυδες Εβραίους του 1928 την είχαν εγκαταλείψει εντός λίγων μηνών. Για να την καταστήσουν θελκτικό προορισμό, οι σοβιετικές αρχές επέτρεψαν την ιδιωτική ιδιοκτησία γής, ενώ προχώρησαν σε προπαδανδιστική εκστρατεία με φυλλάδια στα γίντις και ειδική ταινία όπου περιγραφόταν η οικοδόμηση μιας εβραϊκής σοσιαλιστικής ουτοπίας εκ του μηδενός.
Στον προϋπάρχοντα πληθυσμό των περίπου 30.000 Ρώσων άρχισαν να προστίθενται Εβραίοι από όλη τη Σοβιετική Ένωση, αλλά και 1.200 από το εξωτερικό (λ.χ. τις ΗΠΑ). Το 1937 ο εβραϊκός πληθυσμός άγγιζε τις 20.000, ενώ το κορυφώθηκε στις 45.000, αντιπροσωπεύοντας το 25% της περιφέρειας. Ωστόσο συντόμως επήλθε κάμψις, λόγω των δυσχερών συνθηκών και της αμφισημίας της σοβιετικής πολιτικής. (Όσο εύκολα η ΕΣΣΔ στήριξε την ίδρυση του Ισραήλ το 1948 τόσο εύκολα πέρασε, λίγο πριν τον θάνατο του Στάλιν, στην αντισημιτική “συνομωσία των γιατρών” και την καταγγελία του “κοσμοπολιτισμού”.
Το 1959 οι Εβραίοι του Μπιρομπιτζάν αριθμούσαν 14,269 άτομα και τριάντα χρόνια αργότερα μόλις 8.887 (επί συνόλου 214.085). Η περεστρόικα είχε το παράδοξο αποτέλεσμα αφενός να ενισχύσει τα εβραϊκά χαρακτηριστικά της περιοχής (με την λειτουργία συναγωγής και δύο σχολείων που διδάσκουν γίντις) και αφετέρου να ανοίξει τις πύλες της μετανάστευσης για το εβραϊκό της στοιχείο, που εγκαταστάθηκε κυρίως στο Ισραήλ. Παρά ταύρα, το όνομα “Αυτόνομη Εβραϊκή Περιφέρεια” διατηρήθηκε και στην μετασοβιετική εποχή.
