Η επιδείνωση της κατάστασης γύρω από την Ουκρανία έχει αναζωπυρώσει μια μακροχρόνια διαμάχη σχετικά με τα κίνητρα της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων.
- Γράφει ο Νικόλαος Γκλεζάκος
Τα κίνητρα αυτά, μεταξύ άλλων, μπορεί να είναι η επιβίωση, η ασφάλεια ή η μεγιστοποίηση της επιρροής (ισχύος). Επιπλέον, κάθε πολιτική διαδικασία εκτυλίσσεται μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο πόρων. Δηλαδή, τόσο η ασφάλεια όσο και η ισχύς έχουν κόστος. Μπορείτε να επεκτείνετε τα όρια της εξειδικευμένης θέσης πόρων μέσω νέων τεχνολογιών, οργανωτικών καινοτομιών ή άλλων μέσων. Ωστόσο, οι περιορισμοί των πόρων αποτελούν σταθερό παράγοντα της εξωτερικής πολιτικής. Από την άλλη πλευρά, τόσο η ασφάλεια όσο και η ισχύς, από μόνες τους, μπορούν να αποτελέσουν πόρο ή προϋπόθεση για την επέκταση της βάσης των πόρων σε άλλους τομείς. Η ασφάλεια και η ισχύς αποτελούν από μόνες τους τόσο μέγεθος – προϋπόθεση όσο και πόρο. Σε αντίθεση με τη νεορεαλιστική άποψη ότι η διεθνής πολιτική πρέπει να εξετάζεται στην καθαρή της μορφή, χωρίς περιττές προσμίξεις όπως η οικονομία, ο παράγοντας των πόρων μεταφέρει αναπόφευκτα το ζήτημα της ασφάλειας και της ισχύος στην κατηγορία της πολιτικής οικονομίας. Η επιστήμη των διεθνών σχέσεων μπορεί να θεωρηθεί ως πολιτική οικονομία υπό συνθήκες μιας κάποιας αναρχίας.
Στην περίπτωση αυτή, τίθεται το ερώτημα: ποιο είναι το σύγχρονο “νόμισμα” ή τα “νομίσματα” (τα εργαλεία δλδ μιας οικονομίας) της ασφάλειας και της ισχύος; Η στρατιωτική ισχύς; Οι τεχνολογίες; Το έδαφος; Τα ορυκτά; Το ανθρώπινο κεφάλαιο; Στην επιστήμη των διεθνών σχέσεων έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για τη δημιουργία δεικτών των δυνατοτήτων επιρροής των σύγχρονων κρατών. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές έχουν συχνά αφήσει ανοιχτό το ερώτημα του τι ακριβώς καθοδηγεί – κινεί το κράτος. Τι είδους “νόμισμα” θέλει να διατηρήσει ή να αποκτήσει; Κάποτε, η κονστρουκτιβιστική θεωρία των διεθνών σχέσεων προσέφερε μια πρωτότυπη άποψη: για διαφορετικά κράτη, διαφορετικά “νομίσματα” έχουν διαφορετικές αξίες. Η αντίληψη της αξίας του “νομίσματος” και της χρησιμότητάς του δεν καθορίζεται πάντα από καθολικά ορθολογικά κίνητρα. Αν κάθε δρών έχοντας το δικό του “νόμισμα”, μπορεί να έχει και τη δική του ορθολογικότητα. Τα κίνητρα συμπεριφοράς στη διεθνή αρένα αποδεικνύεται ότι συνδέονται στενά με τις ταυτότητες και τις στρατηγικές συμπεριφορές – κουλτούρες [6] Αυτό περιπλέκει περαιτέρω το έργο της πρόβλεψης και ενθαρρύνει την προσφυγή σε παλιά και απλά εννοιολογικά πλαίσια, όπως η θεωρία του ρεαλισμού.
Η παρανόηση της αξίας ενός συγκεκριμένου “νομίσματος” από έναν αντίπαλο σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και η αποφασιστικότητά του να επενδύσει τους περιορισμένους πόρους του σε αυτό το “νόμισμα” οδηγεί μερικές φορές σε καταστροφικά λάθη και λανθασμένους υπολογισμούς.
Σήμερα μπορούμε να μιλήσουμε για δύο ομάδες “νομισμάτων”. Θα μπορούσαμε να τις χωρίσουμε υπό όρους σε σκληρά και μαλακά. Τα σκληρά “νομίσματα” αποτελούν το παραδοσιακό σύνολο της εποχής του ιμπεριαλισμού: στρατιωτική ισχύς, έδαφος, πόροι, υποδομές, βιομηχανικό και τεχνολογικό δυναμικό. Τα μαλακά “νομίσματα” είναι περισσότερο χαρακτηριστικά της εποχής της παγκοσμιοποίησης: ανθρώπινο κεφάλαιο, ελκυστικότητα ιδεών και τρόπου ζωής, διαχείριση πληροφοριών, επιστημονική ένταση της οικονομίας, συμπεριλαμβανομένων νέων διαστάσεων όπως το περιβάλλον, το κλίμα, κ.λπ.
Οι σύγχρονες όμως δυνάμεις έχουν ένα διαφορετικό σύνολο υφιστάμενων “νομισμάτων” και διαφορετικές φιλοδοξίες για τη μεγιστοποίησή τους. Ξεχωρίζουν δύο υπερδυνάμεις, τα «χαρτοφυλάκια» των οποίων είναι ιδιαιτέρως διαφοροποιημένα. Το “χαρτοφυλάκιο νομισμάτων” των ΗΠΑ είναι το πιο ισορροπημένο. Η Ουάσινγκτον διαθέτει πρακτικά όλα τα προαναφερθέντα «περιουσιακά» στοιχεία. Οι παγκόσμιες ροές πόρων που συνδέονται με αυτά τα “νομίσματα” είναι επίσης συνδεδεμένες με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Κίνα εν τούτοις αναδύεται γρήγορα. Πραγματοποίησε (η Κίνα) μια πρωτοφανή πρόοδο στο τμήμα των σκληρών νομισμάτων και διατηρεί υψηλές δυνατότητες στο τμήμα των μαλακών νομισμάτων. Η Κίνα έχει τη δική της ιδεολογία, τον δικό της τρόπο ζωής, το δικό της πληροφοριακό περιβάλλον και ένα αυξανόμενο ανθρώπινο κεφάλαιο. Υπάρχουν σίγουρα διαφορές μεταξύ των δύο δυνάμεων. Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επιδιώκουν επίσημη εδαφική επέκταση. Επιλύουν με αρκετή επιτυχία αυτό το έργο με στρατιωτική παρουσία στο έδαφος των «συμμαχικών» της χωρών. Σε γενικές γραμμές βέβαια, ούτε η Κίνα επιδιώκει τέτοια επέκταση. Όμως η τελευταία βρίσκεται αντιμέτωπη με το έργο της επίλυσης του ζητήματος της Ταϊβάν, ενώ οι εξελίξεις στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας προκαλούν υποψίες μεταξύ των γειτόνων της.
Στο περιθώριο των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας, ξεχωρίζουν δύο άλλοι δρώντες, των οποίων τα “χαρτοφυλάκια νομισμάτων” είναι πιο ασύμμετρα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει μια ολόκληρη σειρά από μαλακά νομίσματα. Αλλά στο τμήμα των σκληρών περιουσιακών στοιχείων, η κατάσταση της είναι αντιφατική. Η ΕΕ ως σύνολο, διαθέτει μια ισχυρή οικονομία, πολλές υποδομές και εκτεταμένη βιομηχανική βάση. Η Ένωση περιλαμβάνει δυνάμεις που διαθέτουν σχεδόν όλους τους τύπους σύγχρονων όπλων, αν και σε πολύ μικρότερη κλίμακα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα. Όμως η ΕΕ δεν επιδιώκει μια ανοικτή επέκταση. Η ισχύς των προτύπων στην οικονομία και την κοινωνική οργάνωση προσελκύει ήδη κολοσσιαίους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους, καθιστώντας την επέκταση, απλώς περιττή. Η ΕΕ είναι μια μεταμοντέρνα δημοκρατική “αυτοκρατορία” που επιτυγχάνει αποτελεσματικά τους στόχους της μέσω της οικονομίας και της ήπιας ισχύος, χωρίς να καταφεύγει σε στρατιωτική ισχύ.
Στη Ρωσία, η κατάσταση είναι διαφορετική. Τα χαρακτηριστικά της Μόσχας περιλαμβάνουν το ισχυρό στρατιωτικό δυναμικό της, την τεράστια εδαφική επικράτεια και τους σχεδόν ανεξάντλητους φυσικούς της πόρους. Η βιομηχανία της, εν τω μεταξύ, έχει συρρικνωθεί σε σύγκριση με τη σοβιετική εποχή. Διατηρεί όμως ακόμη επαρκή ισχύ για να διατηρήσει το αμυντικό της δυναμικό. Η υποδομή της απαιτεί ανάπτυξη, αλλά για αμυντικούς σκοπούς είναι επίσης επαρκής, προς το παρόν τουλάχιστον. Στον τομέα των μαλακών νομισμάτων, η κατάσταση είναι χειρότερη. Η χώρα βιώνει δημογραφική κρίση και φυγή ανθρώπινου δυναμικού. Η ιδεολογία της είναι εν πολλοίς αδιαμόρφωτη ακόμα. Η ελκυστικότητα του προσφερόμενου τρόπου ζωής και η αποτελεσματικότητα των θεσμών της δεν είναι καθόλου προφανείς. Η οικονομία πάσχει σε ανάπτυξη σε διάφορους τομείς. Παράλληλα, η Ρωσία βρίσκεται σε κατάσταση υποβάθμισης των σχέσεων της με τη Δύση. Θεωρεί αναπόφευκτη την αύξηση των στρατιωτικών δαπανών από την πλευρά της και προσπαθεί να εξισορροπήσει τις αντιλαμβανόμενες απειλές με όλα τα διαθέσιμα μέσα.
Με φόντο τους μεγάλους γείτονές της, η θέση της Ουκρανίας μοιάζει δύσκολη. Η δομή του χαρτοφυλακίου της μοιάζει χειρότερη από εκείνη της Ρωσίας και πολύ χειρότερη από εκείνη της ΕΕ. Η κοινωνική της υποδομή βρίσκεται σε παρακμή και οι θεσμοί της είναι αναποτελεσματικοί. Οι δημοκρατικοί θεσμοί χωρίς ισχυρή κρατική υπόσταση και με μια δόση υπερβολικού εθνικισμού δεν δημιούργησαν ένα ελκυστικό μοντέλο. Η “Μολδαβοποίηση” της Ουκρανίας, δηλαδή η φυγή εργατικού δυναμικού προς πιο ανεπτυγμένες αγορές, επιταχύνεται στο πλαίσιο της απελευθέρωσης του καθεστώτος θεωρήσεων με την ΕΕ. Η οικονομία γίνεται όλο και πιο περιφερειακή. Ο στρατός ανέκαμψε από τις ήττες του 2014-2015, αλλά παραμένει ευάλωτος παρά την ξένη βοήθεια. Η Ουκρανία βρίσκεται αντιμέτωπη με περισσότερες εδαφικές απώλειες, μια θερμή σύγκρουση στο Ντονμπάς και ένα συνολικό έλλειμμα ασφάλειας. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ υποστηρίζουν την Ουκρανία, αλλά δεν είναι έτοιμες να πολεμήσουν γι’ αυτήν με τη Ρωσία.
Ποια θα μπορούσαν να είναι τα κίνητρα των βασικών παικτών στο ουκρανικό ζήτημα; Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θέλουν να επιτρέψουν την αναγνώριση του status quo στην Ουκρανία, με τη μορφή της διατήρησης της ρωσικής κυριαρχίας στην Κριμαία και της υποβόσκουσας σύγκρουσης στο Donbass. Μια Ουκρανία με φιλορωσική κυβέρνηση είναι μια μη αποδεκτή κατάσταση για τις Η.Π.Α. Οι νέες εδαφικές απώλειες της Ουκρανίας είναι επίσης απαράδεκτες για τις Η.Π.Α. Ουσιαστικά, όλοι αυτοί οι στόχοι έχουν επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Τα γεγονότα των τελευταίων ετών άλλαξαν ριζικά την πορεία της Ουκρανίας, προκαλώντας τη στροφή της προς τη Δύση. Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση σε αυτή την πορεία στο εσωτερικό της χώρας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα καταφέρνουν αρκετά καλά με το έργο της ανάσχεσης της Ρωσίας, διατηρώντας και επεκτείνοντας την επιρροή τους στην περιοχή. Ακόμη και αν η Ουκρανία δεν γίνει μέλος του ΝΑΤΟ, η ενεργή στρατιωτική συνεργασία μαζί της παραμένει αρκετά πιθανή σε βάρος των συμφερόντων της Μόσχας. Το κόστος της επίλυσης όλων αυτών των ζητημάτων για την Ουάσιγκτον είναι σχετικά μικρό.
Η βασικότερη επιδίωξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η αποτροπή μιας στρατιωτικής σύγκρουσης. Οι Βρυξέλλες απλώς δεν διαθέτουν επαρκείς πολιτικούς πόρους εκτός του ΝΑΤΟ για να επηρεάσουν τη στρατιωτικοπολιτική κατάσταση. Ο πόλεμος είναι μια ανθρωπιστική κρίση, οι συνέπειες της οποίας θα πλήξουν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Χωρίς πόλεμο, οι χώρες της ΕΕ συνεργάζονται αποτελεσματικά με την περιφερειακή οικονομία της Ουκρανίας και τη χρησιμοποιούν ως δημογραφικό πόρο υπέρ τους.
Η ειρήνη στην Ουκρανία επιτρέπει στην ΕΕ να χρησιμοποιήσει στο έπακρο όλα τα μέσα της. Ο πόλεμος τα απαξιώνει.
Επιπλέον, η ΕΕ δεν ενδιαφέρεται για υπερβολικές τριβές στις σχέσεις της με τη Μόσχα, ιδίως στον ενεργειακό τομέα. Οι Βρυξέλλες θα υποστηρίξουν άνευ όρων την κυριαρχία της Ουκρανίας. Αλλά αν διατηρηθεί η ειρήνη, δεν θα θέσει σε κίνδυνο τα οικονομικά της συμφέροντα, όπως αποδεικνύεται από την εμπειρία του Nord Stream 2.
Η Μόσχα ενδιαφέρεται για μια ριζική λύση στο πρόβλημα της στρατιωτικής ασφάλειας στο δυτικό σύνορό της. Όσες δηλώσεις και αν κάνουν αξιωματούχοι του ΝΑΤΟ ότι το μπλοκ δεν αποτελεί απειλή για τη Ρωσία, η Μόσχα αντιλαμβάνεται το δυναμικό της συμμαχίας με μεγάλη ανησυχία, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς πόσο πολύ έχει οξυνθεί η πολιτική αντιπαράθεση. Στην αντίληψη της Ρωσίας, το έδαφος, επικράτεια, έχει σημασία, μεταξύ άλλων και ως εφαλτήριο για ένα πιθανό στρατιωτικό χτύπημα. Η επίλυση του ζητήματος της Κριμαίας το 2014 εντάσσεται πλήρως σε αυτή τη λογική: Η Κριμαία είναι εξαιρετικά σημαντική για τον έλεγχο της Μαύρης Θάλασσας και την ασφάλεια των νότιων συνόρων της. Υπό το πρίσμα αυτών των εκτιμήσεων, για τη Μόσχα η απώλεια ανθρώπινου κεφαλαίου μπορεί να είναι δευτερεύουσα. Η πιθανή φυγή πληθυσμού από τα εδάφη που έχουν περιέλθει υπό ρωσικό έλεγχο δεν αποτελεί κρίσιμο παράγοντα σε σύγκριση με το ζήτημα της στρατιωτικής χρήσης των εδαφών αυτών τόσο εναντίον της Ρωσίας όσο και από την ίδια τη Ρωσία. Επιπλέον, η εμπειρία του επαναπατρισμού της Κριμαίας υποδηλώνει το αντίθετο. Η περιοχή έχει γίνει προορισμός επενδύσεων μεγάλης κλίμακας, και το επίπεδο ανάπτυξής της σύμφωνα με διάφορες παραμέτρους, είναι σήμερα υψηλότερο, παρά τις υφιστάμενες κυρώσεις. Με άλλα λόγια, η περαιτέρω εδαφική επέκταση μπορεί να θεωρηθεί από τη Μόσχα ως ένα από τα αποδεκτά σενάρια. Ωστόσο, ένας ανοιχτός πόλεμος με την Ουκρανία δεν θα λύσει τα υφιστάμενα προβλήματα ασφαλείας, ακόμη και αν τεθούν υπό έλεγχο τα νέα εδάφη. Το οικονομικό κόστος του πολέμου μπορεί να είναι απλώς απαράδεκτο λόγω υποτιθέμενων νέων κυρώσεων, συμπεριλαμβανομένων των απαγορεύσεων αγοράς ρωσικού πετρελαίου. Αλλά η Ρωσία είναι πιο πιθανό να επωφεληθεί από την πιθανότητα ενός τέτοιου σεναρίου. Μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να αξιοποιηθεί ως μήνυμα προς τη Δύση σχετικά με το δυνητικά υψηλό κόστος που προκαλεί η αγνόηση των συμφερόντων ασφαλείας της Μόσχας, καθώς και ως κίνητρο, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, για την αποφυγή της στρατιωτικής ενσωμάτωσης της Ουκρανίας και της στρατιωτικής δραστηριότητας κοντά στα ρωσικά κρατικά σύνορα. Είναι προς το συμφέρον της Μόσχας να μην επιτρέψει την υπερβολική τριβή των σχέσεων της με τη Δύση, διατηρώντας παράλληλα μια συνεχή ένταση. Ωστόσο, μια τέτοια εξισορρόπηση, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα δώσει μια κατανοητή και εφικτή λύση στο πρόβλημα ασφάλειας στο δυτικό σύνορο της.
Το βασικό συμφέρον της Ουκρανίας είναι να εδραιώσει την κρατική της εξουσία, να οικοδομήσει αποτελεσματικούς κρατικούς θεσμούς και να δημιουργήσει μια στοιχειωδώς λειτουργική οικονομία. Η Ουκρανία μπορεί κάλλιστα να υπάρξει ως κράτος χωρίς την Κριμαία, ακόμη και χωρίς τα εδάφη του Ντονμπάς στα ανατολικά. Είναι προς το συμφέρον του Κιέβου να πάρει μια μακροπρόθεσμη ανάσα ώστε να καταστήσει την ενσωμάτωση στις δυτικές δομές μη αναστρέψιμη. Η εφαρμογή των συμφωνιών του Μινσκ θα σημάνει την επίλυση του προβλήματος με τους όρους της Μόσχας. Ταυτόχρονα, η τρέχουσα κατάσταση δεν απαιτεί υπερβολικούς πόρους από την Ουκρανία. Το Κίεβο ενδιαφέρεται να παγώσει τη σύγκρουση και να ελαχιστοποιήσει το κόστος που συνδέεται με τη διατήρησή της. Η κατάσταση αυτή είναι βέλτιστη για την Ουκρανία στις σημερινές συνθήκες τόσο για την εσωτερική όσο και για την εξωτερική πολιτική. Η κλιμάκωση της σύγκρουσης με τη Μόσχα, αντίθετα, είναι γεμάτη με νέες απώλειες. Η Δύση θα συνεχίσει να στηρίζει το Κίεβο. Αλλά αν οι Βρυξέλλες και η Ουάσινγκτον καταλάβουν ότι η Ουκρανία προκαλεί μια σύγκρουση ενάντια στη θέληση των εταίρων της, μπορεί κάλλιστα να παγώσουν ή να διακόψουν την πολυπόθητη βοήθεια. Το χειρότερο σενάριο για την Ουκρανία, και για την υπόλοιπη Ευρώπη, είναι να μετατραπεί η πρώτη σε μια ανατολικοευρωπαϊκή Σομαλία. Αντίθετα το παραπάνω σενάριο είναι προς όφελος των συμφερόντων των Η.Π.Α.
Το πιο ρεαλιστικό σενάριο για το προβλεπτό εγγύς μέλλον είναι ότι η συλλογική Δύση θα προσπαθήσει να «εγκλωβίσει» τις απαιτήσεις της Μόσχας για την ευρωπαϊκή ασφάλεια σε ατελείωτες διαβουλεύσεις και συμφωνίες. Αυτή η τακτική θα βασίζεται στην κοινή λογική: ότι ο πόλεμος δεν είναι επωφελής για τη Ρωσία. Ένα πρόβλημα με αυτό το σενάριο μπορεί να προκύψει εάν αλλάξει η δυναμική της πολιτικής διαδικασίας. Τα γεγονότα του 2014 έγιναν δυνατά επειδή υπήρξε μια ξαφνική κρίση σε σχέση με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ουκρανία. Αυτό ανάγκασε τους δρώντες να λάβουν γρήγορες αποφάσεις χωρίς να υπολογίσουν τυχόν απώλειες. Ο ορθολογισμός του 2013 απαξιώθηκε πλήρως το χειμώνα του 2014. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσε να συμβεί και σήμερα σε περίπτωση ενός σημαντικού συμβάντος ή μιας αλυσίδας ατυχημάτων που θα αλλάξει τα δεδομένα της πολιτικής διαδικασίας και θα υποτιμήσει τον ορθολογισμό του σήμερα.
